Ӛзбекстан республикасы жоқары ҩӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги әжинияз атындағы нӛкис

Ádebiyatlar
1. G‘oziyev E., Mamedov K. Kasb psixologiyasi. - T.: O'zMU, 2003. 156-b 
2. Maxmudova D. "O‘quvchilarni kasbga yo'naltirishga oid pedagogi faoliyat 
elementlari orasidagi uzviylik va uzluksizlikni ta'minlash". Xalq ta'limi jurnali. №3 son, 57 bet. 
3. http s://t.me/document 
ЛЕКСЕМА ВА ТЕРМИН МУНОСАБАТИДА СЕМАНТИК ОМИЛ 
 
И.Х.Исломов
филология фанлари бўйича фалсафа доктори, 
Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиѐти  
университети катта ўқитувчиси 
Ш.Х.Исломова 
Қарши муҳандислик-иқтисодиѐт 

---

318 
 институти ўқитувчиси 
 
Ҳар бир тилнинг лексик сатҳига мансуб бирликларнинг терминологик ва 
умумистеъмол қиррасини ажратиш уларнинг лисоний қийматини муайянлаштиришда, 
уларнинг лексикографик талқинларини мукаммаллаштиришда, замонавий луғатларда 
акс эттиришда муҳим аҳамият касб этади. Борлиқ ҳодисалари кўп қиррали моҳиятга 
эгалиги боис оламнинг лисоний тасвири ва илмий терминология ўртасидаги ўзаро 
муносабат диалектик қарама-қаршиликлар бирлиги қонунияти асосида намоѐн бўлади. 
Бу ҳолат тадқиқ предметини ―борлиқ-лисон‖ омили асосида кузатиш жараѐнида яққол 
юзага чиқади. 
Тилнинг лексикасини ташкил қилувчи лексема ва терминлар муносабати ҳам 
алоҳида ѐндашув, таҳлил ва тавсифланишни тақозо қилади. Чунки лексик 
бирликларнинг барчасига ҳам терминологик, ономастик, диалектал ва бадиий каби 
қўлланишлар хос бўлиб, бу қўлланишларнинг ҳар бири учун лексема ва терминларнинг 
семантик табиатида ўзига хос алоҳида маъно бўлакчалари таркиб топади.
Лексик бирликларнинг терминологик табиати ва қўлланиши анча кенг ўрганилган, 
бироқ бу борадаги лексикографик талқин ва тавсифни умумистеъмол бирликлар ва 
уларнинг хосланган (терминологик, диалектал) қўлланишлари орасидаги лисоний 
муносабат нуқтаи назаридан олиб борилса, улар янада муфассаллик ва мукаммаллик 
касб этади.
Маълумки, атама шаклланишида муайян фан тармоқлари, касб-ҳунар соҳаларида 
маълум тушунчаларни аниқ ифодалаш мақсадида умумхалқ тилида ишлатилаѐтган 
сўзлардан маъносини махсуслаштириш усули устувор аҳамиятга молик. Хусусан, 
географик тушунчаларни ифодалайдиган ўзбек тили атамалари ҳам умумистеъмолдаги 
сўзлар маъносининг ихтисослаштирилиши натижасида юзага келган дейишга асос бор. 
Масалан, ўзбек халқ нутқида тоғ лексемаси умумистеъмол сўзи сифатида қўлланишда, 
тил тараққиѐтининг кейинги босқичида маъноси ихтисослаштирилиши натижасида 
географик термин мақомини олган. Демак, маълум бўладики, тоғ лексемаси семантик 
структурасида жиддий семантик ўзгариш рўй берган.
Юқорида таъкидланганидек, соҳалардаги атамаларнинг яратилишида муҳим роль 
ўйнайдиган бирликлар, асосан, умумхалқ тилидаги сўзлар. Шунга кўра, ўзбек географик 
терминларининг кўп қисми ўзбек тилининг ички имкониятлари асосида вужудга келган. 
Бундан географик лексемалар, хусусан, терминлар системасининг тараққиѐт ва бойиш 
манбаларидан асосийси умумистеъмол лексемалар эканлиги ҳам аѐн бўлади. Шу ўринда 
айтиб ўтиш мумкинки, топонимик, диалектал, терминологик лексика таркибининг асос 
ва тараққиѐт омили умумлексик бирликлардир [3;86, 4;156]. 
Халқ тилида узоқ даврлардан бери истеъмолда бўлган ер юзаси кўринишларини 
ифодаловчи сўзлар географик тушунчани англатишга ихтисослашиб, атамавий моҳият 
касб этганда содир бўлган шаклий-мазмуний ўзгаришни уларнинг лексикографик 
талқинларидаги изоҳлари орқали ҳам англаш мумкин. ―Ўзбек тилининг изоҳли 
луғати‖(ЎТИЛ)да тепа лексемасига қуйидагича изоҳ берилган: ―ТЕПА 1 Ер сатҳидан 
баланд, дўнг жой; тепалик, баландлик‖(1,66). Лексеманинг атамавий изоҳи эса 
қуйидагича: ―Тепа - усти гумбаз шаклидаги, ѐнбағирлари қия бўлган дўнг, баланд жой. 
Нисбий баландлиги 200 м дан ошмайди‖ [2;105]. Юқорида келтирилган изоҳлар, албатта, 
фарқли ва бундай бўлиши табиий. Чунки изоҳли луғатда сўзлар умумистеъмол нуқтаи 
назардан туриб изоҳланган бўлса, унинг географик тушунчани ифодаловчи лексема 
сифатидаги маъноси эса соҳа нуқтаи назаридан талқин этилган ва унга (тавсифга) илмий 
муайянлик киритилган. Зеро, тавсифлар ўзаро қиѐсланганда, ―ЎТИЛ‖даги тепа 

---

319 
лексемасининг изоҳида ―умуман бошқа жойга нисбатан юқорида жойлашган баландлик‖ 
деган белгиси аҳамиятли бўлиб, атамавий изоҳидаги ―нисбий баландлиги 200 м дан 
ошмаслик‖ семаси билан ўзаро фарқланиши кузатилади. Изоҳлардаги ўхшашлик 
(умумийлик) эса ҳар иккала лексема таркибида мавжуд бўлган ―баландлик‖ семасидир. 
Алоҳида системалардаги икки тепа сўзи битта лексеманинг турли мавқедаги кўриниши, 
уларнинг маънолари ўртасида ўзаро алоқадорлик сезилиб туради, бироқ умумхалқ 
тилидаги тепа маъноси махсуслаштириш йўли орқали соҳавий вазифага ўтганда, 
умуман бошқа тушунчани эмас, балки умумистеъмол бирлик англатган тушунчага 
илмий тус берилиб, соҳа тушунчасини ифодалашга хизмат қилади.
Тепа умумистеъмол лексема ва тепа географик термин сифатидаги лексеманинг 
ўхшашлиги уларнинг мазмуний томонида ҳам яққол юзага чиқади. Алоҳида мавқедаги 
икки лексема семемасидаги ўхшаш сема ―баландлик‖. Уларни ўзаро фарқлашга асос 
бўлган жиҳат тепа лексемада ―аниқ чегараланмаганлик‖ семаси, тепа терминида ―200 м 
дан ошмаслик‖ дифференциал сема ҳисобланади. Кузатувдаги тепа лексемасининг 
ижтимоий шартланган ва атамавий семемалари ―баландлик‖ семаси билан парадигматик 
муносабат ҳосил қилиб, ―аниқ чегараланмаганлик‖ ва ―200 м дан ошмаслик‖ семалари 
асосида ўзаро тенг қийматли зиддият ҳосил қилади. Юқоридаги кузатишга асосланиб 
айтиш лозимки, умумистеъмол семема ва у асос бўлган атамавий семема орасида 
маъновий боғлиқлик бўлса-да, соҳавий қўлланишдаги семема билан умумистеъмол 
семема ўзаро фарқли жиҳатга ҳам эга [5;12]. Умумистеъмол бирлик атамавийлик касб 
этганда, унинг семантик структурасида ―ихтисослашиш‖ натижасида торайиш юз 
берган. Чунки умумхалқ тилидаги ер сатҳи кўринишини ифодаловчи лексема семемаси 
ихтисослашиб, соҳага доир муайян тушунчани аниқ ифодалаш учунгина хизмат қилади. 
Умумистеъмол лексеманинг маъновий таркибидаги кенг кўламли маънолари соҳа 
тушунчасини англатиш учун қўлланишда бўлиб қолди, бу эса ўз-ўзидан лексеманинг 
семантик структурасида ўзгариш рўй берганлигидан далолат беради. Демак, атамавий 
семема умумистеъмол семеманинг торайган ва муайянлашган ҳосила кўриниши, муайян 
соҳанинг атамавий бирлиги мақомида қаралади. 
Ўзбек тили географик терминларининг умумистеъмол лексемалар билан 
муносабати масаласи, соҳа атамалари билан умумистеъмол бирликлар
ўртасидаги ўзаро 
семантик муносабатлар, лексик-семантик ҳодисалар ўз тилшунослигимизда ҳам 
тадқиқини кутаѐтган масалалардан саналади.