%збекстан республикасы жо№ары

3-soraw. T.Jumamuratov shig`armalarinin` tematikasi ken`. Onin` shig`armalarinda balalardin` bir-biri menen dos boliwi, bir maqsette watanimizdi gu`llendiriwge u`les qosiwi, bilimli, aqilli boliwi siyaqli ideyalar basim bolip, olar sheber tilden jirlanadi. Shayirdin` balalar a`debiyatina qosqan tiykarg`i sawg`alari «Ananin` kewli ballada» //Tan`lamali shig`armalari N., 1967-j//, «Kiyiktin` eki ilag`i» //Sonda 147-b), «Bala tuwrali so`z» /sonda 172-b), «Tirna menen jilan» //sonda 173-b), «Padashi g`arri, aqilli bala ha`m qa`siyeti ga`whar tuwrali ertek» /sonda 181-b/.
T.Jumamuratov proza janrinda da balalarg`a qiziqli gu`rrin`ler jazdi. Misali: «Baliqshinin` balasi», «Muhabbat siri», «Sirg`anaqshi bala» gu`rrin`lerin atap o`tsek boladi.
Shayir xaliq erteklerinin` tiykarinda jazilg`an poemalarinda waqiyalardi shashiratpay iqsham etip beredi. «Tirna menen jilan» ertegi balalardin` oqiwg`a iqlas qoyiwinda belgili orin iyeleydi. Ertektin` kirisiwinde shayir:
Balam sira` ha`dden aspa.
Hu`rmet kerek g`arri jasqa.
Jaslayinnan a`depli bol.
Jamanliqqa ayaq baspa.
- dep na`siyat beredi. Ertekte bir ko`ldegi suwda haywanlardin` taza qanin sorip, azap bergen uw jilandi ko`rgen tirna oni qorqitadi. Koriqqan jilan tirnani ko`termelep, maqtap jarasiqlanip qonaqqa shaqiradi. Tirna endi jilan basqalarg`a azap bergendi qoydi dep oylaydi. Tirnag`a aspang`a sa`wirmelekshi ekenin aytip, tirna kelisim beredi. Ol jilandi ayag`ina orap ushadi. Jilan jamanliq oylap tirnag`a tisin batirip, alqiminan oraydi. Tirna jilannin` niyetin bilip, silikinip tu`sirip jiberedi, jilan tasqa tu`sip o`ledi. Bunnan shayir geypara dushpanlardin` jaqsiliqqa jamanliq etetug`inin balalarg`a na`siyatlamaqshi boladi.
Shayirdin` ertek poemasinin` biri «Padashi g`arri, aqilli bala ha`m qa`siyetli ga`whar tas haqqinda ertek», «Kiyiktin` eki ilag`i» shig`armalari esaplanadi. Bul eki poema da mazmun jag`inan, kompozitsiyaliq qurilisi menen o`zgeshelikke iye bolg`ani menen tu`ri ha`m bayanlaw usili jag`inan bir-birine jaqin.
«Ka`siyetli ga`whar haqqinda ertek» o`tken zaman waqiyalari arqali eki bas qaharman - g`arri ha`m Aqilbek degen balanin` obrazi ashiladi. Poemada bunnan basqada qatnasiwshi- personajlar bolip, biraq olar usi eki obrazdi toliqtirip otiradi.
Poemada g`arri joqshiliqti, kemtarliqti ku`n keshiredi. Onin` o`miri baylardin` malin bag`iw menen du`zde, kisi esiginde o`tedi. Bir ku`nleri mal bag`ip ju`rip qa`siyetli ga`whardin` u`stinen shig`adi. Al oni aladi da turmisi jaqsilanadi. Ga`whardin` sebebinen g`arri baydin` eziwshiliginen qutiladi. Bul ga`whar Aqilbektin` a`kesi Sha`riptin` g`o` jil jer qazip endi jettim degende jaw qolinla o`lip ketenin tastin` o`zi aytadi ha`m o`zinin` g`arrig`a miyras bolg`anin da aytadi.
Poemada negizinen balalar turmisi so`z etilip Aqilbek jas bala solay bolsada poemada ziyrekligi, uqiplilig`i, aqillilig`i, batirlig`i menen o`z joldaslarinan ayirilip turadi. Ol jaslayinan turmis azabina duwshar bolip, elin jaw shawip, a`kesi o`ledi. Aqilbek tu`skinlikke tu`spesten wayran bolg`an eldin` keleshegin oylaydi. Balalardi jiynap, basshiliq etedi, urista jaralang`anlarg`a ja`rdem etedi, xalqin jiynap, diyxanshiliq etip, bag` ko`gertedi,eli abadanlasadi.
Avtor poemada Aqilbektin` obrazin jeke ko`rsetpesten, oni balalardin` ha`reketi arqali ashadi. Islenip atirg`an islerdin`, eldin` turmisinin` o`zgeriwi de Aqilbektin` basshilig`inda iske asadi.
Poemada Aqilbektin` obrazin toliqtiriwshi basqada epizodlar ko`p. Eldegi tartis ma`seleler onin` aqillig`i menen sheshiledi. Misali: G`arrinin` mallarin u`sh balasiana ja`njelsiz duris bo`listirip beriw, a`kelgen juz shibig`ina da duris juwap beriw h.t.b. poemada Aqilbek obrazi ha`zirgi jas a`wladlarg`a u`lgi bola aladi. Ondag`i tuwg`an jerge bolg`an patriotizm, elge su`yiwshilik, joldaslarina bolg`an adamgershilik, keleshekke bolg`an gumanizm shin ma`nisinde adam sipatinda tanitadi. Jas bolsa da ol miynettin` arqasinda baxitqa, hu`rmetke erisedi. Ol o`zinin` uqipli-g`i menen ha`mmenin` keulinen shig`adi. “arri da o`lerinin` aldinda qa`siyetli ga`whardi o`z perzetlerine bermesten, Aqilbekke qaldiradi.
Poemada Aqilbek obrazin do`retiwde negizinen qaraqalpaq xalqi an`izlari, ertekleri jatsa, rus a`debiyatindag`i A.Pushkinnin` «Baliqshi menen baliq haqqinda ertek», K.Chukovskiydin` «Doktor Aybolit» poemasi menen uqsasliqqa iye. Demek shayir Aqilbek obrazin do`retiwde tek o`tken turmisti emes, bu`gingi turmisti da u`yrengen ha`m juwmaqlastirg`an. Poemada Aqilbek obrazi tiplik obraz da`rejesine ko`terilgen.
Shayirdin` G`Kiyiktin` eki ilag`iG` poemasi da balalarg`a arnalip, bunda Rozim atanin` aqlig`i Ja`miyet kiyik bag`ip o`sirip, fermag`a beredi. Olardi bag`iwg`a balalardi jiynap, ot-sho`p tayarlaydi. Bir ku`ni ana kiyik qasqirdan eki ilag`in saqlayman dep ju`rip jaralanadi.
O`risin o`zgertip, basqa o`riske keledi de o`ledi. Eki quralay jetim qaladi. Ja`miyettin` atasi da`slep bireuin, son` ekinshisin uslap a`keledi. Eki quralay bir-birin tanip, su`ykesip jalasip, ot sho`p, suw ishedi. Bir ekeuide o`lgen ana kiyiktin` quralaylari edi. Ja`miyet atasi menen birge olardi o`siredi. Balanin` sharwashiliqta zootexnik bolaman degen maqseti bar. Atasi Rozim , a`kesi Jiyen balasinin` maqsetine jetiw ushin barliq imkaniyat jaratadi. Shayir poemada haywang`a da g`amxorliq kerekligin so`z etedi. Balalardi sharwashiliqti rawajlandiriwg`a, haywanlardi ku`tiwge shaqiradi.
Shayir o`zinin` balalarg`a arnalg`an poemalari, qosiqlari, timsallari menen balalar a`debiyatinda orni gireuli. Onin` shig`armalari balalardi eldi, xaliqti su`yiwge,dosliiqqa ta`rbiyalaydi.
TAYaNISh TU`SINIKLERI:
1. Gu`rrin` - turmisti iqsham ha`m qisqa tu`rde sa`wlelendiretug`in prozanin` povest`ten kishi janoliq tu`ri
2. Qaharman - shig`armada waqiyani alip ju`riwshi, shig`armanin` tiykarg`i ideyasinin` ashiliwi ushin xizmet etetug`in personaj
3. Obraz - fol`kloorda, a`debiyatta turmis haqiyqatlig`in ko`rkem tu`rde su`wretlew ushin tanlang`an adam xarakteri
QADAG`ALAW SAWALLAR
1. T.Jumamuratovtin` didaktikaliq qosiqlari:
2. Shayirdin` poemalarinda balalar obrazinin` jasaliwi
3. Shayirdin` satiraliq qosiqlarinin` ta`rbiyaliq a`hmiyeti