%збекстан республикасы жо№ары

2-soraw. 60-70-jillardag`i balalar a`debiyatina salmaqli u`les qosqan shayir J.Seyitnazarov boldi. Onin` qosiqlarinin` o`zine ta`n stili - ol qosig`in balalardin` jas o`zgesheligine ha`m oylaw da`rejesine qaray jadi. Shayirdin` «Erlik» (1953), «Aysuliw» (1954), «Qirag`iliq» (1958), «Mektep bag`i» (1965), «O`mir gu`lleri» (1982), «kitaplarina kirgen qosiqlarinin` ko`pshiliginde balalardi miynetke ta`rbiyalaw sezimleri dosliq balalardin` oqiwi, ha`m miynet etihi jirlanadi. Shayirdin` «Mektep bag`i» kitanbinda kirgen qosiqlari ko`rkemlik jaqtan a`dewir jetilisken. Shayir «Aq ilaq» qosig`inda balani sharwashiliqqa u`yretiwdi niyet etedi. Onin` «Kishkene bag`man» qosig`inda O`mirbek degen balanin` miynetke bolg`an su`yiwshiligi, onin` is-ha`reketin su`wretlew arqali bayanlanadi. Bul qosiq jaslardi miynetke ta`rbiyalaydi 70-jillari balalarg`a arnalg`an ko`rkem a`debiy shig`armalardin` do`retiwshilerinen biri A`bdirazaq Seyitjanov. Onin` balalarg`a arnalg`an «Aq buzaw» toplami bar (N., 1957). Bul toplamg`a shayirdin` qosiqlari ha`m «Aq buzaw» poemasi kirgen. Onin` «Erinshek», «Jaqsi eken», «O`kpelew», «Tis doktori», «Maqtaniw» qosiqlarinda balalar turmisi ta`sirli etip su`wretlenedi. «Erinshek» qosig`inda Esen degen bala u`yge bergen tapsirmag`a tayarlanbaydi, erten`ine sabag`inan «eki» aladi. Usi waqiyani:
Erinsheklik adamg`a
O`mirinde dos bolmas
Erinshekti bahasi
«Eki» bolar «bes» bolmas.
Dep shayir ta`sirli juwmaqlaydi. Bala minezi, bala ha`reketi shayirdin` ko`pshilik qosiqlarinda jaqsi ashiladi. Bulardan basqada onin` «Velosiped», «Go`jeklerim» «Tazaliq qosiqlari bar.
Shayirdin` «Aq buzaw» poemasinin` qisasha mazmuni: Tog`ayda adasip qalg`an aq buzawdi balalar izlep tawip oni fermag`a aparadi. Poemada u`sh balanin` tog`ayg`a buzawdi izlep ketiwi, tawg`an menen uslay almay a`dewir boliwi, so`ytip ju`rgende kesh boliwi, mug`a`llimnin` balalardi ertip olardi izlep ketiwi Erkinnin` aq buzawdi a`kelip su`t beriwi ha`m balalardin` buzawlardi fermag`a tapsiriwi siyaqli qiziqli waqiyalar bar. Poema balalardin` mal asharwashilig`ina degen qizig`iwshilig`in arttiradi.
Shayir A`denbay Ta`jimuratovtin` 1950-jillari da`slepki qosiqlari baspadan shiqti. Onin` «Paraxatshiliq kepterleri» (1957) atli birinshi kitabi en` da`slep jariq ko`rdi. Onin` balalar turmisina arnalg`an bir qansha qosiqlari bar. Shayir «Menin` inim» qosig`inda balalardin` oqiwg`a degen qatnasin su`wretleytug`in epizodlardi beredi. Onin` balalarg`a arnalg`an qosiqlari belgili bir waqiyag`a quriliw menen qiziqli. Bul qosiqlarda balalardin` janli ha`reketi ashiladi. «Erlik» qosig`inda Dospannin`, «Eki dos» ta Alim menen Qa`limnin`, «Digildiktin` ha`ilesi» qosig`inda Abattin` «G`amxorliq» qosig`inda Ayshagul, Galya ha`reketleri, sonday-aq «Pishiq penen iyt qalay dushpan bolg`an» ertegindegi pishiqtin` iytke etken jamanlig`i da este qalarliq da`rejede su`wretlengen.
Shayirdin` ekinshi kitabi (1967) «Barliq ha`m Zarliq» dep ataladi. Shayirdin` ideyasi joqari, ko`rkemligi ku`shli, jan`a qosiqlari, ko`p plandi epikaliq shig`armalari bar. Onin` xaliq ertekleri motivinde jazilg`an «Sin`g`irlawiq», «Toyip ta sekiredi, ton`ip ta sekiredi» ertekleri bar. Shayirdin` «Toyip sekiredi, tonip ta sekiredi» ertekleri bar. Shayirdin` «Toyip ta sekiredi, tonip ta sekiredi» ertegindegi targ`il pishiq etine qan juwirg`an son` hesh na`rseni pisent etpey «o`zin jolbaris» sezinedi. Ol u`yin taslap du`zge ketip qaladi. Du`zde suwiqqa tonip o`ler halinda tishqanlardin` u`yin tawip aladi. Tishqanlarg`a tiymewge wa`de bereip u`yine kiredi. Jiling`annan son` esin jiyip, tishqanlarg`a topilis jasay baslaydi. Biraq maqsetine jetise almay o`lip ketedi. Waqiya erteklik formada bayanlang`ani menen ba`ri de turmisitag`i ayirim adamlardin` unamsiz obrazi.
Shayirdin` «Sin`g`irlawiq» ertegi ken` ko`lemli bolip, ertekte waqiyanin` rawajlaniwi, ondag`i qaharmanlar obrazinin` jasaliwi kompozitsiyanin` sheber quriliwi shayirdin` epikaliq shig`arma jaziwg`a uqiplilig`in ko`rsetti. Ertekte Sin`g`irlawiq obrazi tabisli shiqqan. Ol ha`melparaz ha`m jawiz. Ol patshanin` nadan, aq aqlig`inan paydalanip, o`zindey wa`zirine eldi taslap ketedi. Sin`g`irlawiq endi patshag`a jamanliq etiwdi oylaydi. Ol patshag`a marapat berip, ha`iylesino`tkermekshi boladi. Patshani an`g`a shig`iwg`a u`gitleydi, patsha aman qalip, oni shauip o`ltiredi ha`m ol g`arg`a-quzg`ing`a jem boladi. Sin`g`irlawiq obrazi arqali jawizliqti, ha`melparazliqti, qiyanetshilik`t, jalahorliqti a`shkaralaydi.
Shayirdin` balalarg`a arnalg`an «Zarliq ha`m Barliq» poemasi syujetlik qurilisi, tili jaslardin` jen`il oqiwina, twsiniwine iqshamlap jazilg`an.
Solay etip, 60-70-jillardag`i balalar a`debiyatinin` rawajlaniwi a`dewir da`rejede o`sti. Balalar ushin ken` ko`lemli ertek timsal, da`stan formasindag`i shig`armalar do`rey basladi. Sol waqittag`i jaziwshi-shayirlardan: T.Jumamuratov, A.Bekimbetov, X.Saparov, J.Dilmuratov,E.Tajimuratov, I.Yusupov h.t.b. shig`armalari sol da`wir balalar a`debiyatin a`dewir da`rejede bayitti.

TAYaNISh SO`ZLER:

1. Ertek - turmis waqiyalarin qisqa, iqsham syujetler arqali qara so`z tu`rinde bayanlap beriwshi auizeki shig`armanin` tu`ri
2. Erteklik stil` - Ko`rkem shig`armalardi turmis waqiyalarin ertek usilinda bayanlaw
3. Erteklik syujet - Jazba a`debiyat shig`armalarinda erteklik sipatqa iye fantastikaliq a`lementlerdin` qollaniliwi
QADAG`ALAW SAWALLARI
1. 60-70 jillardag`i balalar a`debiyatinda qanday janrlar qa`liplesedi
2.ol da`wirdegi qaysi jaziwshi-shayirlardin` shig`armalari menen tanissiz
3. 60-70-jillardag`i babalar turmisin sa`wlelendiriwshi en` jaqsi shig`armalar