%збекстан республикасы жо№ары

Сөйлеў тили лексикасы 
Сөйлеў тили - бул халықтың күнделикли турмыста бир-бири менен туўрыдан-туўры қатнас 
жасаўының жедел түри. Оның тийкарын, жоқарыда айтып өтилгениндей-ақ, тилдеги улыўма 
қолланыўшы сөзлер қурайды. Сөйлеў тилиниң лексикасында тек улыўма қолланылыўшы сөзлер 
ғана емес, соның менен бирге әдебий тилдиң лексикалық нормаларына жуўап бере алмайтуғын 
сөзлер де бар. Мәселен, халық аўызеки сөйлесиў жағдайында жутым (аўқат деген мәниде), 
пәрўайы пәнсери, (ҳеш нәрседен хабары жоқ деген мәниде), мәзи (тек, әйтеўир деген мәниде), 
пәтамамы (барлығы деген мәниде) усаған сөзлерден жүдә жийи пайдаланады. Булардың барлығы 
да тек сөйлеў тилине ғана тән сөзлерден ибарат. Олар көбинесе әдебий тилде өзиниң синонимлик 
сыңарларына ийе болып келеди. Сонлықтан да бундай сөзлер сөйлеў тили лексикасының 
қарамағында ғана жийи қолланылып, әдебий тил нормаларынан бираз алысырақта қалып қояды. 
Буннан сөйлеў тили менен әдебий тил арасында байланыс жоқ, сөйлеў тилиниң лексикасы әдебий 
тилдиң лексикасына жақын келмейди деген мәни келип шықпайды. Олар екеўи арасында беккем 
байланыс бар, әдебий тил усы сөйлеў тилиниң базасында ғана жумсалады. Солай да сөйлеў тили 
лексикасындағы айырым сөзлердиң әдебий тилде қолланылмаўы олар арасындағы 
айырықшалықтан дерек береди.

---

Қарақалпақ тилинде сөйлеў тилиниң лексикасына тән сөзлер эмоционаллық-экспрессивлик 
мәни айрықшалығына ийе болып келеди. Оларды көбинесе кемситиў, киширейтиў ямаса соған 
усаған шығармаларда сөйлеў тилиниң элементлери жүдә жийи ушырасады. Мысалы:
1
. Бизиң абысын гәптиң поскеллесин айтады, соники мәз, -деди қасындағы ҳаял (К. 
Султанов, «Ақдәрья»). 
2. 
Ғәлет пе усы сөзим, Ажар келин? - деп ғаррының аўзы кемсеңледи (Сонда). 
3. 
Қапылғыр, келиншек болмай атырып, шашыма қосылажақ па дегендей қолы менен 
орнына әкелип қойды (Т.Қайыпбергенов, «Қарақалпақ қызы»). 
4.