%збекстан республикасы жо№ары

 
 
 

---

Сөйлеў тили услубына тән фразеологиялық сөз дизбеклери 
Аўызеки сөйлеў тилинде жийи қолланылатуғын фразелогиялық сөз дизбеклерин сөйлеў тили 
услубына тән фразелогиялық сөз дизбеклери деп аталады. Әдебий тилдиң нормалары көз 
қарасынан бундай лексикалық элементлер әдеўир ерси мәнилик айырықшалықларға ийе: ислер 
бес, жүз болыў, айылын жыймаў, атасының белине, шымбайына батыў, бәле болыў, гәптиң 
поскеллеси. 
Сөйлеў тили услубына тән фразелогиялық сөз дизбеклерине вулгаризмлер де, мәдениятсыз 
сыпатламадағы турақлы сөз дизбеклери де киреди. Тил мәдениятының раўажланыўына 
байланыслы олардың қолланылыў өриси әдеўир тарайып кетти. Солай да көркем-әдебият услуб 
тараўына аўызеки сөйлеў тили услубына тән фразелогизмлер көркем сөз шебери тәрепинен 
белгили бир поэтикалық мақсетте пайдаланылыўы мүмкин. 
Мысалы:
Молла (журтқа еситтирип) 
Әдепсиз Арыўхан, немеҳрәм қатын, 
Журтқа тийер сениң көп кәсапатың, 
Егерде мен оның әкеси болсам, 
Шылбыр есер едим буның шашынан 
«Яр»-деп қышқырады-аў көптиң алдында. 
Ал әкеси отыр былш етпей бунда, 
Көрмедим буныңдай арсыз әкени. 
(И.Юсупов, «Актрисаның ығбалы»). 
Бул мысалда сөйлеў тили услубына тән фразелогиялық сөз дизбеклери - тийер кәсепатың 
(кәсапаты тийиў), былш етпей. Олар шығармадағы қаарман тилине байланыслы колоритти дурыс 
бериў мақсетинде көркем сөз шебери тәрепинен әдебий шығарманың лексикасына орынлы түрде 
енгизилген. Керекли жеринде турақлы сөз дизбегиниң жеке компонентлери арасына сыйымлы 
түрдеги өзгерислер де киргизилген (тийер сениң көп кәсапатың, былш етпей). Халық тилинде 
булар кәсапаты тийиў, бети былш етпеў түринде қәлиплескен. 
Соны да айтып өтиў керек, фразелогиялық сөз дизбеклери қәлиплескен турақлы сөз 
дизбеклери болғанлықтан, олардың халық тилиндеги таяр формалары сақланылған түринде 
қолланылыўы шәрт. Олай болмағанда орынсыз өзгерислер олардың мәнисине, улыўма тил 
нормаларына қайшы келеди. Жоқарыдағы мысалымызда жазыўшы бул мәселеге жүдә итиятлық 
пенен қараған.