%збекстан республикасы жо№ары

Улыўма қолланылыўшы лексика 
 
Тил услублары, олардың бир-биринен өзгешеликлери, байланысы ҳаққында сөз етилгенде 
барлық услублар ушын ортақ улыўма тил қуралларын анықлаў объектив түрде биринши жобаға 
шығады. Сонлықтан бул мәселе көпшилик тил илимпазларының айырықша нәзерин аўдарып 
киятыр. Олар бундай улыўмалық сыпатқа ийе болған ортақ тил қуралларының тил услублар 
системасындағы орнын айрықша белгилеп өтеди. 
Ҳақыйқатында да қайсы тилде болмасын оның фонологиялық лексикалық ҳәм 
грамматикалық қурылысында барлық услублар ушын ортақ сыпатқа ийе улыўма тил 
қуралларының болыўы-заңлы қубылыс. Ал услублық тил байлықлары болса тилдиң жәмийетлик 
хызметиниң кеңейиўи ҳәм раўажланыўына байланыслы сол улыўма ортақ тил байлықларының 
тийкарында иске асады. Турмыстың барлық тараўлары бойынша да баянлаўышының қандай 
кәсипте екенлигине, қайсы услубта баянлаўына қарамастан, оның тийкарғы лексикалық қуралы 
сыпатында хызмет ететуғын сөзлер топары бар. Сөйлеў тили ме, көркем әдебият шығармасы ма, 
илимий әдебият па, рәсмий ис қағазлары ма - олардың барлығы да мине сол тийкарғы сөзлик 
байлықтың тийкарында дөрейди. Бул сөзлик топар ҳеш қандай өрис таңламастан қолланыла 
береди, ҳеш қандай услублық шеклениўшиликке ийе емес. Сонлықтан да олар тил лексикасының 
тийкары ретинде хызмет атқарып киятыр. 

---

Аўызеки сөйлеў тили ушын да, жазба услублар ушын да ортақ ҳәм тийкарғы сөзлик байлық 
ретинде қолланылатуғын сөзлер улыўма қолланылыўшы лексиканы қурайды. Олар қарақалпақ 
тилиниң сөзлик қурамының басым көпшилигинен ибарат. Мысалы: адам, нан, китап, қағаз, ай, 
күн, түн, суў, таў, тас, жер, қуяш, ат, жылқы, сыйыр, мен, ол, сен, биз, сиз, ертең, бүгин, кебир 
алыў, ислеў, оқыў, уйқылаў, жүриў, көриў, отырыў, турыў, бир, еки, үш, төрт, бес, алты, жети, 
сегиз, тоғыз, он, жигирма, мың, ақ, сары, жақсы, жаман, мазалы, үлкен, пәс, бийик, жоқары, 
төмен, жарық, қараңғы, дурыс, беккем т.б. 
Бундай сөзлердиң улыўма қолланыўшылық қәсийете сонда, бириншиден, олар ең тийкарғы 
түсиниклердиң атамалары ретинде қарақалпақ тилиниң сөзлик қурамында белгили орнына ийе, 
екиншиден, турмыста жийи қолланылады, үшиншиден, қарақалпақ тилинде сөйлеўши ҳәр бир 
адамның жеке лексикасының тикарын қурайды, төртиншиден, барлық кәсип ийелери ушын 
бирдей түсиниклиликке ийе, бесиншиден, тил услубларының қайсысында болса да тийкарғы 
лексикалық байлықты қурайды ҳәм т.б. 
Эмоциональлық-экспрессивлик көз қарастан сөйлеўшиниң сол сөз арқалы аталатуғын зат 
яки қубылысқа болған анаў я мынаў өзгеше қатнасын аңлататуғын қосымша мәни бояўы жеке 
турғанда улыўма қолланылыўшы лексика бирликлеринде сезилмейди. 
Қарақалпақ тилиниң раўажланыўының соңғы дәўиринде мийнет бахыт дереги адамлардың 
турмыс талабы сыпатында танылыўына байланыслы мийнетке жаңа көз-қарас пайда болды. Халық 
жәмийеттиң материаллық байлықларын дөретиў тараўында жаңа табысларға ерисиўдиң, мийнетти 
өнимли шөлкемлестириўдиң дөретиўши усылларын табыў, оны турмысқа ендириўдиң кең 
мүмкиншиликлерине ийе болды. Усы тийкарда тилимизде баслама сөзи пайда болды. Бул сөз 
қарақалпақ тилиниң лексикасына өндириске байланыслы жаңа сөз түринде кенлип қосылды. Ол 
қосымта қосылыў арқалы басла сөзине -ма қосымтасының қосылыў арқалы жасалған. Ал 
болымсыз түриндеги баслама сөзиниң мәниси пүткиллей өзгеше. Еки сөз де сыртқы формасы 
жағынан бирдей қосымтаға ийе болғаны менен, мәниси, хызмети бойынша бир-биринен алыс 
грамматикалық формалардан ибарат. Бириншиси басла фейил сөзинен болымсыз мәни аңлатыўшы 
фейил формасы дөреген болса, екиншиден сол фейил тийкарынан жаңа мәнили термин түриндеги 
атлық сөз жасалып тур. 
Ушырасыў, ҳәптелик, баспа сөз, халық аралық усаған жәмийетлик-публицистикалық 
услубқа, келисиў, жупкерлесиў, басқарыў, космос кеңлиги усаған илимий услубқа тән терминлер де 
анаў я мынаў сөз жасаў усылы арқалы улыўма қолланылыўшы сөзлерден жасалған лексикалық-
услублық бирликлерден ибарат. 
Аўызеки сөйлеў тили лексикасы да, жазба услуб лексикасы да улыўма қолланылыўшы 
лексика тийкарында раўажланады. Бир-биримиз бенен пикир алысыўдың, тил арқалы қатнастың 
еки түринде де тек сол бийтәреп сөз қатламының жәрдеми менен иске асады.