%збекстан республикасы жо№ары

Qosıq ólshemleri haqqında túsinik hám olardıń túrleri. Qosıq óziniń tábiyatı boyınsha qatań ólshemlerge baǵınadı. Sonlıqtan, qosıqtıń ólshemlerine tiykarlanǵan hám solar arqalı prozadan ajıralıp turatuǵın qosıq qurılısınıń túrleri bar. Sonıń bir túri – sillabikalıq qosıq ólshemi. Grek tilindegi sillabi – buwın degen sózden alınǵan. Onıń baslı talapları mınalar: sózler belgili bir qatarlarǵa, al qatarlar belgili bir bántlerge jámleniwi kerek. Qatarlardıń buwın sanları teń bolıwı kerek. 7-8 yamasa 10-11 buwınlı. Uyqas, kóbinese, birgelkili bolıp keledi. aaab yamasa aaba. Ayırım jaǵdaylarda shalıs (abab) yamasa qamaw (abba) uyqasları qollanıladı, qosıqlar, kóbinese, tórt qatarlı bántlerge jámlengen boladı. Mısalı:

Túrgelip erteden jumısqa shıǵıp, Dizeńdi sızlatıp belińdi búgip, Qolıńdı qabartıp, miynetin shegip, Jegen bir zaǵarań paldan jaqsıraq.
Bul mısalda joqarıda keltirilgen talaplardıń barlıǵı kórinedi. Demek, qosıq sillabikalıq ólshemde jazılǵan. Bunday ólshemdi eski túrkiy ádebiyatta barmaq ólshemi degen termin menen júritken. Házirgi zamanda bul termin ózbek ádebiyatında qollanıladı. Barmaq ataması, sonday-aq qaraqalpaq ádebiyatında da sillabika ólsheminiń sinonimi retinde qollanılıp turadı.
Shıǵıs xalıqları poeziyasında (arab, parsı, eski túrkiy) qosıq ólsheminiń keń tarqalǵan túri aruz ólshemi bolıp esaplanadı. Ol sillabikadan qatań ajıralıp turadı. Aruz sozılmalı hám qısqa buwınlardıń qosıq qatarında belgili tártipte awmasıp keliwine tiykarlanadı. Onıń kelip shıǵıwı arab poeziyası menen baylanıslı.
Aruzda dawıssız sesler menen tamamlanatuǵın buwınlar sozılmalı bolıp keledi. Al, dawıslı sesler menen tamamlanatuǵın buwınlar qısqa buwın bolıp esaplanadı.
Qaraqalpaq poeziyasında aruz ólshemi qollanılmaydı, derlik.
Tonikalıq ólshem pátlerdiń qatardaǵı tártipleri. Bul termin grek tilindegi tonus – pát degen sózden alınǵan. Eski rus qosıqları tonikalıq ólshem menen jazılǵan. Rus tilinde pát turaqlı emes. Ol sózdiń basındaǵı, ortanǵı yamasa aqırǵı buwınlarına túse beredi, jıljımalı bolıp keledi. Sonlıqtan, rus qosıqları páttiń baǵdarına tiykarlanadı. Biraq XVIII-XIX ásirlerde rus poeziyasında, atap aytqanda Lomonosov, Jukovskiy, Tredyakovskiy, Pushkin, Lermontov tárepinen qosıq ólshemi keskin ózgeredi. Bular tonikalıq ólshem menen birge, sillabikanı da qosıp paydalandı. Nátiyjede, XIX ásirdegi rus poeziyasında sillabo-tonikalıq qosıq ólshemi payda boldı.
XX ásirde Evropa hám rus shayırları kórkem izleniwshilik jolında túrli qosıq ólshemlerin tájiriybe etip kóredi. Olar dástúrli sillabikalıq yamasa sillabо-tonikalıq ólshemlerdi buzıp, jańa formalardı qollanadı. Burınǵı bir tegis, buwın sanları teń qatarlar buzılıp, qosıq uzınlı-qısqalı qatarlar menen jazıla baslaydı. Hátteki, uyqaslarǵa da kewil bólmeytuǵın boladı. Bánt (strofa) sanları turaqlı emes, bunday qosıq forması erkin qosıq yamasa verlibr dep ataladı. Qaraqalpaq poeziyasında erkin qosıqtıń dáslepki belgileri XX ásirdiń 30-jılları kórine basladı (Á.Shamuratov, J.Aymurzaev, D.Názbergenov qosıqları). Biraq sillabika qosıq ólsheminde tárbiyalanǵan qaraqalpaq oqıwshıları bunday ólshemdegi qosıqlardı qabıllawǵa tayar emes edi. Sońınan 1940-50-60-jılları erkin qosıq onsha kórinbey qaladı. Tek 1970-80-jılları, sonday-aq 1990-jılları ol qaytadan janlanıp poeziyada kórkem qubılıs sıpatında ornıǵa basladı. Shayırlar Sh.Seyitov, B.Genjemuratov, S.Ibragimov, Sh.Ayapov, K.Kárimov h.t.b. tereń izlenip, qaraqalpaq poeziyasına verlibr formasın endiredi.