%збекстан республикасы жо№ары

ádebiyattanıw ilimi dep ataydı. 

 

Ádebiyattanıw  ilimi  úlken  úsh  tarawdan  turadı.  Olardıń  hár  biriniń 

úyrenetuǵın  nıshanası  (obyekti),  zatı,  maqseti  hám  wazıypaları  bar.  Bular  – 

ádebiyat  sını  (kritikası),  ádebiyat  tariyxı  hám  ádebiyat  teoriyası.  Solay  etip, 

ádebiyattanıw  kórkem  ádebiyattıń  zańlılıqların,  qásiyetlerin,  rawajlanıw  tariyxın, 

sonday-aq házirgi ádebiy processti úyrenedi.  

Al, kórkem ádebiyat degenniń ózi ne? Kórkem ádebiyat – kórkem ónerdiń bir 

túri.  Kórkem  óner  bolsa,  adamnıń  ruwxiy  talapların  qanaatlandıratuǵın  ruwxiy 

xızmettiń  bir  túri.  Kórkem  ónerdiń  túrleri:  súwretshilik  (jivopis),  músinshilik 

(skulptura), arxitektura, teatr, xoreografiya, muzıka, kórkem ádebiyat. 

Kórkem  ádebiyat  kórkem  ónerdiń  bir  túri  sıpatında  adamnıń  ruwxiy 

mútájlikleriniń  biri  bolǵan  kórkem-estetikalıq  talaplardı  qanaatlandıradı.  Adam 

sana-sezimge  iye  bolǵanlıqtan,  tek  ǵana  materiallıq  talaplardı  (awqat,  kiyim-

kenshek, turaq jay h.t.b.) qanaatlandırıp qoymastan, ruwxiy talaplardı da (kórkem 

sózge,  kórkem  oyınlarǵa,  ilim-bilimge  h.t.b.  bolǵan  talaplardı)  qanaatlandıradı. 

Ádebiyattanıwdıń úyrenetuǵın obyekti kórkem ádebiyat bolıp esaplanadı. Kórkem 

---

 

2 

 

 

ádebiyat  ruwxiy  talaplardıń  biri  sıpatında  qáliplesedi.  Ol  uzaq  evolyuciyalıq 

rawajlanıw  jolların  basıp  ótedi,  ósedi,  bayıp  baradı,  ideyalıq,  kórkemlik  jaqtan 

jetilisedi.  Sonlıqtan,  kórkem  ádebiyattıń  payda  bolıwın,  rawajlanıw  jolların, 

zańlılıqların,  ideyalıq-kórkemlik  dárejesin  izertleytuǵın  arnawlı  ilim  talap  etiledi. 

Bunday  ilimdi  joqarıda  aytqanımızday,  ádebiyattanıw  dep  ataydı.  Ádebiyattı 

izertlewdiń  barısında  kórkem  ádebiyattı  úyrenetuǵın  ádebiy  sın  (ádebiy  kritika), 

ádebiyat  tariyxı,  ádebiyat  teoriyası  degen  tarawlar  qáliplesedi  hám  olar  úshewi 

tutas bir ilimdi – ádebiyattanıw ilimin quraydı. 

Ádebiyattanıwdıń  bir  qatar  nızamları,  tártipleri,  qaǵıydaları  antik    Greciya 

alımları Platon, Aristotel hám orta ásir islam civilizaciyası dáwiriniń  alımları Abu 

Nasır  Al  Farabiy,  Alisher  Nawayı  h.t.b.  tárepinen  islengen.  Mısalı,  Aristotel 

(b.e.sh.  384-322)  “Poetika”  degen  kitap  jazıp,  onda  sóz  óneriniń  tábiyatı,  túrleri 

haqqında  dáslepki  ilimiy  túsinikler  beredi.  Farabiy  (870-950)  usı  “Poetika” 

kitabına túsinikler beretuǵın arnawlı miynet jazadı. Aliysher Nawayı (1441-1501) 

“Mezonul  avzon”  (“Ólshemler  tárezisi”)  kitabında  qosıq  ólshemleri  tuwralı 

teoriyalıq  túsinikler  hám  texnikalıq  qaǵıydalar  beredi.  Biraq  ádebiyattanıw    óz 

aldına  qánigelesken  pán  sıpatında  XVIII  ásirde  Batıs  Evropada  qáliplesti.  Ol 

kórkem  adebiyattıń kúshli  rawajlanıwı, tábiyat  hám  gumanitar  ilimlerdiń túrlerge 

bólinip  qánigelesiwi  nátiyjesinde  ósip  shıqtı.  Ádebiyattanıwdıń  qáliplesiwinde 

XVIII ásir nemic alımları Yogann Gerderdiń (1744-1803), Fridrix Gegeldiń (1770-

1832),  francuz  filosofı  Deni  Didronıń  (1713-1784),  rus  ádebiyatshıları 

V.G.Belinskiydiń  (1811-1848),  N.G.Chernıshevskiydiń  (1828-1889)  xızmetleri 

ullı. 

XIX  ásirde  ádebiyattanıw  ilimi  jáne  de  kúshli  rawajlanıp,  óziniń  ishki 

tarawlarına bólinip ketedi. Mısalı, ádebiyat teoriyası, ádebiyat tariyxı, ádebiy sın, 

milliy ádebiyatlar, áyyemgi ádebiyat, klassikalıq ádebiyat, házirgi zaman ádebiyatı 

h.t.b. bolıp qánigelesedi. 

Joqarıda  ádebiyattanıw  ilimi  ádebiy  sın,  ádebiyat  tariyxı,  ádebiyat  teoriyası 

bolıp úsh tarawǵa bólinedi degen edik. Endi ádebiy sın degenimiz qanday túsinik? 

Onı, kóbinese, xalıqaralıq termin menen ádebiy kritika dep te ataydı. Ol áyyemgi