%збекстан республикасы жо№ары

medicinalıq ádebiyat dep ataydı. Kórkem sóz óneri arqalı dóregen shıǵarmalardı 

jıynaqlı  bir  termin  menen  kórkem  ádebiyat  dep  júritedi.  Kórkem  ádebiyattı, 

kóbinese qısqasha ǵana ádebiyat dep te ataydı. 

Kórkem ádebiyat – jazba túrdegi kórkem sóz óneri. Sırtqı dúnyanı, jámiyetlik 

turmıstı,  insanniń  ruwxiy  keshirmelerin  obrazlar  arqalı  tanıwdıń  bir  túri. 

Haqıyqatında da, kórkem ádebiyat - sóz óneri bolıp esaplanadı, jazıwshı-shayırlar 

kórkem  sózdiń  qúdireti  menen  súwret  saladı,  tek  ǵana  súwret  salıp  qoymastan, 

oǵan  túrli  estetikalıq  sezimlerdi  sińirip  jan  beredi,  adam  xarakterin,  onıń  ishki 

dúnyasın ashıp beredi. Ádebiyat ta jámiyetlik sananıń bir túri bolıp esaplanadı. Ol 

tábiyattı,  turmıstı  biliwge  umtıladı  hám  olar  tuwralı  durıs  túsiniklerdi  kórkem 

obrazlar  menen  beredi.  Sonıń  ushın  da,  kórkem  ádebiyattıń  sociallıq,  turmıslıq 

áhmiyeti úlken, ol adamdı tárbiyalaw xızmetin de atqaradı. 

Kórkem  ádebiyat  XIX  ásirde  jasaǵan  ullı  rus  sınshısı  V.Belinskiydiń 

kórsetkenindey  kórkem  ónerdiń  (sániyattıń)  basqa  da  túrlerinen  óziniń  jetekshilik 

qásiyeti hám qospalılıǵı menen parıq qıladı. Shınında da, sóz óneri kórkem ónerdiń 

basqa  tarawlarına  salıstırǵanda  joqarı  orında  turadı.  V.Belinskiydiń  1841-jılı 

jazılǵan  “Poeziyanıń  túrlerge  bóliniwi”  degen  belgili  maqalasında  táriplewi 

boyınsha  “Poeziya”  (demek,  kórkem  ádebiyat)  -  kórkem  ónerdiń  eń  joqarı  túri. 

Kórkem  ónerdiń  basqa  túrleri  obraz  jaratıwda  paydalanatuǵın  materiallardıń 

jaǵdayına  qaray  anaw  ya  mınaw  dárejede  sheklengen  boladı…  mısalı,  skulptura 

(músinshilik)  adam  denesi  formasınıń  sulıwlıǵın  beredi, adam  kelbetin  súwretlew 

arqalı  onıń  oy-pikirin,  deneniń  bir  máwrittegi  kórinisin,  jaǵdayın  bere  aladı. 

Súwretshilik óneri de (jivopis) adamnıń ishki dúnyasın bere aladı, biraq ol da adam 

yamasa tábiyat kórinisiniń bir momentin ǵana kórsetiw menen sheklenedi. Muzıka, 

kóbinese,  adamnıń  jan  terbelislerin  beredi,  biraq  muzıkanıń  bergen  ideyaların 

seslerden  ajıratıw  múmkin  emes,  al  sesler  bolsa  jan  sezimlerdi  oyatqanı  menen 

aqıl-oyǵa  anıq  hesh  nárse  ayta  almaydı.  Al  poeziya  (kórkem  ádebiyat)  adamnıń 

erkin tili menen jaratıladı. Poeziya – bul hawaz, bul súwret, bul anıq aytılǵan aqıl-

oy.  Sonlıqtan  da,  poeziya  basqa  barlıq  ónerlerdiń  elementlerin  ózine  qamtıydı”

1

. 

Rasında  da,  sóz  óneri  basqa  ónerlerdiń  shıǵarmalarınıń  jaratılıwında  da  jedel 

qatnasadı.  Mısalı,  pyesa  saxnalastırılıwı  ushın,  eń  dáslep,  onıń  ádebiy  nusqası  – 

dramalıq shıǵarma jarıqqa shıǵıwı kerek, kino film ekranlastırılıwı ushın onıń aldı 

menen scenariyi (ádebiy teksti) jazıladı yamasa nama (muzıka) jazılıwı ushın oǵan 

qosıq  teksti  tayar  bolıwı  shárt.  Álbette,  geyde  kórkem  ónerdiń  basqa  tarawları 

(muzıka,  kino  taǵı  basqalar)  ádebiy  shıǵarmalardıń  jazılıwına  sebep  bolıwı 

múmkin.  Biraq  kópshilik  orınlarda  kórkem  sóz  óneri  kórkem  ónerdiń  ulıwma 

rawajlanıwına  ayrıqsha  sebepshi  bolıp  otıradı.  Máselen,  súwretshi  jaqsı  kórkem 

                                                      

1

 Белинский В.Г. Собр. соч. в 3-х томах. Том 3. Москва, ГИХЛ.  

---

 

6 

 

 

shıǵarmanı  oqıp, onıń  syujetinen  yamasa  ideyalıq  mazmunınan  ilhamlanıp  ájayıp 

kartina dóretiwi múmkin, al kompozitor ájayıp simfoniya yamasa balet muzıkasın 

jazıwı  múmkin.  Solay  etip,  kórkem  ádebiyat  –  qorshap  turǵan  ortalıqtı,  turmıstı, 

jámiyetti, adamdı, onıń ishki dúnyasın, ruwxiy tolǵanısların kórkem obrazlar arqalı 

sáwlelendiretuǵın kórkem ónerdiń bir túri. 

Kórkem ádebiyat rawajlanıwdıń uzaq tariyxıy jolların basıp ótken.  

Adamzat  oylawınıń,  sonıń  ishinde  kórkem  oylawınıń  dáslepki  basqıshı 

mifologiyada  kórinedi.  Mifologiya  negizi  «mif»  sózinen  jasalǵan  atama.  «Mif» 

grek  sózi  bolıp,  onıń  mánisi  «sóz,  áńgime»  degendi  bildiredi,  ádebiyatta  áyyem 

zamanlarda  bolǵan  yamasa  bolmaǵan  waqıyalar  tuwralı  jeterli  dálili  joq  qıyalıy 

áńgimeler  degen  mazmunda  qollanıladı.  Júdá  erte  zamandaǵı  adamlardıń  pútkil 

álem,  barlıqtıń,  tábiyat  qubılıslarınıń  mánisin,  payda  bolıw  sebeplerin 

túsinbegenliginiń nátiyjesinde sol qubılıslar háqqında ápsanalıq, legenda túrindegi 

batırlar, qudaylar tuwralı ózleriniń isenimin hám qıyalların bayan etken túsinikleri, 

kózqarasları  miflerde  berilgen.  Bunday  kózqaraslar,  dúnyatanıwları  ápsana, 

legenda,  ańız  hám  áńgimeler  túrinde  uzaq  waqıtlar  adamlardıń  yadında,  ańında 

jasap  kelgen.  Sonıń  ushın  da,  áyyemgi  adamnıń  dúnyatanıwı,  kórkem  oylawı 

tuwrıdan-tuwrı  mifler  menen  baylanıslı.  Hár  qanday  miftiń  tiykarında  konkret 

nárseler  jatadı,  biraq  bul  nárselerdiń  atqaratuǵın  funkciyası  reallıqqa  iye  emes. 

Máselen, ushar at. Bul mifologiyalıq obrazda eki real predmet bar. Bular at penen 

qanat.  Biraq  bul  eki  real  nárseniń  birigip  bir  funkciyanı  atqarıwı  mifti  júzege 

keltiredi.  Qısqası,  áyyemgi  adamnıń  álem,  tábiyat  qubılısları  tuwralı  túsinikleri, 

olardıń ańındaǵı fantaziyalar mifti payda etedi. 

Kórkem  sóz  óneriniń  keyingi  basqıshı  –  xalıq  awızeki  ádebiyatı,  yaǵnıy 

folklor.  Jazıwdıń  ele  payda  bolmaǵan  dáwirinde  kórkem  shıǵarmalar  awızeki 

dóretilgen  hám  atqarıwshılıq  yamasa  awızeki  kórkem  bayanlaw  jolı  menen 

tarqalǵan.  Sonlıqtan,  folklorlıq  shıǵarmalar  hár  dáwirdiń  talaplarına  muwapıq 

ózgerip  baradı.  Usı  jaǵdaylardı  esapqa  alıp,  folklorlıq  shıǵarmalardı  ilimde 

jámáátlik (kollektivlik) dóretpeler dep ataydı. 

Ádebiy shıǵarmalar jazba túrde, belgili bir adamnıń avtorlıǵında dóreydi. Olar 

basqa  avtorlar  tárepinen  ózgertilmeydi.  Rawajlanǵan  ádebiyatta  hár  bir