Ѳzbekstan respublikasi jokarg'i xam orta arnauli bilimlendiriu minstirligi tashkent mamleketlik texnika universiteti


Метрология хизматларининың интеграциялау дауры


Download 0.74 Mb.
bet4/54
Sana30.04.2023
Hajmi0.74 Mb.
#1407236
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   54
Bog'liq
Begzad. Metrologiya asoslari 2

Метрология хизматларининың интеграциялау дауры. XX әсрдеги илм-пан хам техниканиң, сол жумладан давлалтлар орасиндағи экономикалык муносабатларниң шиддатли тусдеги рауажлану метрологияға х,ам уз таъсирин ѳткезген. Бундағи тийкарғи мақседлерден бири - ѳлшеу бирликлариның турли туманлигига бархам бериу, улума қабыл қилинған ѳлшеу бирликлерин енгизиу, ѳнимның сыпатын кадағалауда улума қоидаларди әмелге асырыу есапланған. Сол тийкарда алдинғи асрдың орталарында тийкарги экономикалык имканиятка ийе мамлекетликлар }фтасида СГС хам МКГСС системалари кабылланды. Онын мантикий якуни сыпатында 1960 жыл олшеулар хам огирликларнинг XI Бас конференциясида бирликларнинг жалгыз халкаро бирликлар системасы (SI) кабылланды. Бизнинг мамлакатимизда уси система 1982 жылнинг 1 янхамридан баслаб ГОСТ 8.417-81 тийкаринда жорий етилген.
Хазирде тийкарынан SI хам СГС системалари әмелде қоллансада, биринчиси екинчисин тобора сиқиб шығарып атир. Буның тийкарги себепи, бул системадан деярли хамме мамлекетликлерде пайдалануы хам оның қатар колайликларға хам абзалликларға ийе екенлиги:

  • универсаллиғи, яғни илм-пан хам техниканың хамме тарауларды камраб алғанлиғи;

ѳлшеулердың хамме турлери хам тарауларын бирхилластириу имканияти;

  • шамалардың когерентлиги;

  • бирликлерди жоқары аниқлиқда пайда қылыу мумкинлиги;

  • физика, химия хам бопща сол сияқли панлерде қолланылатуғын формулаларди әпиуаы формада аңлату мумкинлиги;

  • ѳз номларига ийе болған каррали хам улушли бирликлерди пайда қылыудың жалғыз системада болиуи;

  • оқытыу процесслерин жокары дидактиклигини таъминлеу мумкинлиги (ортикча хам системадан тысқари болған бирликлердиуирену ихтияжы жоқлығы );

  • мамлекетлер аралық илмий-техника хам экономикалық байланыслардиң рауажландырыуда улума шешимлерди алуда кулай имкониятлар барлығы.

ОЗБЕКСТАНннинг мустакиллик дауридаги рауажлану.
Х,озирда метрология сохдси жанеде тез ривожланмокда чунки саноатнинг рауажлануи, х,озирги замон талабларининг бажарилиши кадагалау-олшеу асбобларига байланыслидир. Бу болса ОЗБЕКСТАН мустакилликга эришгандан сунг якколрок намоён була баслади. Чунки собик иттифок даурида ОЗБЕКСТАНга тийкарынан х,ом- ашё жаратуга асосланган мамлекетлик сыпатында каралар эди. Боннан 15- 20 жыл мукаддам республикамизда ислеп чикарилган ялпи ички мах,сулотнинг (ЯИМ) 70-80 фоизи х,ом ашё (тийкарынан кишлок хужалик) мах,сулотлари болган булса, х,озирга келиб ЯИМнинг таркибида турли хизмат турлари, истеъмолга тайёр саноат хам кишлок хужалик мах,сулотлари }фин олган. Республикамизнинг экспорт салох,ияти салмокли ортишига эришилди. Мамлакатимиз уз автосаноатига, энергетикасига, коммуникациясига ийе булди, Халкаро стандартластиру ташкилотининг (ISO) тула хукукли аъзоси сыпатында кабул килинди.
Мустакиллик жылларида, киска давр ичида мах,сулотлар, хизматлар хам жараёнларнинг сыпаты хам хавфсизлигини олшеу затлари, олшеу услубиятлари, тажирибели мутахассислар, бир суз менен айтганда метрологик искерликт талабларини амалга оширадиган Метрология боинша Миллий идора сыпатында дастлаб ОЗБЕКСТАН Республикаси стандартластиру, метрология хам сертификатластиру маркази “Уздавстандарт” (1992), кейинчалик болса “Узстандарт” агентлиги (2002) ташкил этилди. Сол себепли хамме Олшеулар бирлигини таъминлаш мамлекетлик системасы (УБТДТ) хам яратилди. Бу система миллий конунчилик талаблари менен бир каторда Метрология боинша халкаро хам регионал ташкилотлар тартиб коидалари тийкаринда ташкил этилди.
Солндай килиб баска мамлекетликлар менен бир каторда узбек метрологияси турли тарихий тараккиёт боскичларини утиб, шаклланди, ривож топа баслади хам х,озирда х,ам такомиллашиб ривожланиб келмокда. Бу сохани ривожига, академиклардан: М.З.Хамидхонов, Д.А.Абдуллаев, НР.Юсупбеков, В.ЬуЬфбилов, Т.Д. Ражабов, профессорлардан: О.А.Азимов, Р.К.Азимов, М.Ф.Зарипов, Ш.М.Гуломов, Х.З.Игамбердиев, П.Р.Исматуллаев, Б.И.Мухамедов, О.Ш.Хакимов хам куплаб пан номзодлари, олимлар, тажрибали метрологлар узбек метрологиясининг ривожига катта хисса кушмокдалар.
Бу борадаги яна бир мух,им ахдмиятга молик болган ижобий янгилик сыпатында республикамизда стандартластиру, метрология хам сертификатластиру сохдсида миллий кадрлар тайёрлаш системасыни шаклланганлигини к}фсатиб утиш лозим. Агар, собик; иттифок; даурида уси сох,адаги мутахассислар тийкарынан Россия окиу муассасаларида тайёрланган булса, эндиликда }фта хам жокаргы маълумотли мутахассислар мах,аллий билим муассасаларида тайёрланиши жолга кужылди. Мустакилликнинг дастлабки жыллариданок уси масалага жиддийлик менен киришилди хам 1992 жылда проф. ПР.Исматуллаевнинг ташаббуси менен уси сохдда мутахассис тайёрловчи кафедра Ташкент Мамлекетлик техника университети таркибида ташкил этилди. Уси кафедра базасида х,ар жыли унлаб стандартластиру, метрология хам сертификатластиру сохдсида жокаргы маълумотли бакалавр хам магистр академик даражасидаги ёш мутахассислар хдётга йулланма олмокдалар. Метрология, стандартластиру хам
сертификатлдаштиришнинг карийб 40 дан зиёд жонелиси боинша кадрларни кайта тайёрлаш “Узстандарт” агентлиги кошидаги “Стандартластиру, метрология хам
сертификатластиру” илмий-тадкикот институтида фаоллик менен олиб борилмокда.
Х,озирда узбек метрология хизметининг олдида турган тийкарги хамзифалардан бири - ОЗБЕКСТАНнинг Халкаро савдо ташкилотига (ХСТ) аъзо булиши борасида сох,ага оид хамме тадбирларни амелге асырыудир.
Кишилик жамиятининг тараккиёти олшеу маданиятининг пайдо булиши хам рауажлану тарихи менен чамхаммес байланыслидир. Бу байланыслилик болса олшеулар, олшеу затлари хам олшеулар бирлилигини таъминлаш системасынинг узлуксиз тарзда такомилласолви жараёнини ташкил этади.
Баскача килиб айтганда, кишилик жамиятининг рауажлану (тараккиёти) бу олардынг сезги органлари хам маълум дарежедеги тажрибалари оркали оддий олшеудан то олшеолардынг илмий тийкарларигача босиб утилган йулдан иборатдир.
Бу йул болса замонавий метрологиянинг энг тийкарги: яъни - олшеулар хдкидаги панни, онын усуллари хам затлари ёрдамида олшеулар бирлилигини хам уни талаб этиладиган аникликда таъминлаш йулларини }фгатадиган панни ташкил этади.
Метрологиянинг, яъни олшеолардынг мох,ияти, ахдмияти пан-техниканинг рауажлануида бекиёс болып хам у менен байланысли муаммоларни ечишда кенг имкониятларни очиб бермокда.
Олшеу сохдсида кенг куламда олиб борилаётган ишлар онын пан-техникадаги хам кишилик жамиятининг хдётдаги роли них,оятда жокары екенлигидан далолат беради. Хам, албатта жамиятнинг тараккиёти олшеолардынг х,олати хам имкониятлари хам онын метрологик тамийнати менен белигиланади. Олшеулар бирлилигини таъминлаш метрологиянинг энг долзарб (устивор) масалаларидан бири х,исобланади. Солнинг ушин х,ам олшеулар натижасида алынган х,ар кандай олшеу информацияси (олшеулар кандай шароитда, кандай хамктда, каерда утказилишидан катьий назер) талаб этиладиган аникликда олшеу бирлилигини таъминлашдек талабга жавоб берсагина онын ахдмияти хам фойдаси купрок (жокары) булади.
Купгина олимлар олшеоларды ах,амиятини жокары бах,олаганлар. Масалан, уллы рус олими Д.М. Менделеев бу хдкда солндай деган эди; “Х,ар кандай пан олшеудан басланади, аник панни олшеусиз тасаввур килиб булмайди”.
У. Кельвин болса олшеу тугрисида солндай деган; “Х,ар кандай нарса уни кай дарежеде улчаниш даражаси оркали аникланади”.
Философларнинг талкинича физикавий хоссалар, жараёнларни текшириш, }фганишда энг тийкарги йул (метод) олшеулар х,исобланади.
Техник аспектда болса олшеолардынг ахдмияти технологик жараёнларни бопщариш, мах,сулотнинг жокары сыпатлилигини таъминлаш, объектни бопщариш, кадагалау килиш боинша информация х,осил килиниши менен белгиланади.
Энди болса олшеоларды панда тутган ах,амияти (роли) тугрисида тухталамиз. Олшеулар х,акидаги паннинг тарихи минглаб жылларни ташкил этади. Халк хужалигида, ислеп чикаришда кулланилаётган мураккаб системаларнинг яратилиши уз навбатида хусусан метрология хам олшеулар техникасининг х,ар хил сох,аларини рауажлануи истикболини очиб бермокда. Олшеу хакидаги паннинг, яъни метрологиянинг рауажлануи уз навбатида университетимизда информацион олшеу техникаси хам технологияси боинша илмий тадкикот ишларини автоматластириу боинша назерий метрология боинша янги окиу мутахассисликлари жонелисини очилишига себеп булмокда. Бу болса албатта, деярли хамма йуналиш мутахассисларнинг метрология боинша билим хам куникмаларини жокары боскичга кутаришни таказо этади. Сол себепли илгаридан кулланиб келаётган кам кувхамтли, инертли асбоблар секин-аста жуда тезкор, жокары унумдорли асбоблар менен алмаштирилмокдаки, бу олшеу амалини бажараётган шахсларнинг искерликтини хам албатта табиийки уларга кужыладиган талабни х,ам узгартирмокда.
Х,озирги кунде олшеу жараёнларини автоматлаштирилиши, комьиютерлаштирилиши хам замонавий технологияларнинг ишлатилишига факат программалаштирилган системага таянган х,олда эришиш мумкин. Замонавий метрологиянинг рауажлануида мураккаб эмпирик (танлаш, илгаш) методларини, эх,тимоллик назериясига таянган х,олда статистик методларини кулланилиши катта }фин тутмокдаки, бу метрологиянинг илмий тийкарларини ташкил этади.
Илмий тадкикот утказишда ёки ислеп чикаришда бирор олшеуни амелге асырыу ушин, авхамло: 1) нима улчаниши керак ёки олшеу объекта аникланиши керак хам у объект кандай физик шамалар оркали характерланади; 2) кандай восита ёрдамида улчанади, яъни талаб этиладиган натижага эришиш ушин энг оптимал хамриантли олшеу воситасини ишлатиш зарур хам них,оят; 3) олшеу кандай аникликда олиб борилиши зарур. Бопщача килиб айтганда, даставхамл олшеу масаласи аник белгиланиб олиниши керак.
Олшеулар саноатнинг кайси сох,асида электро- энергетикадами, механика сох,асидами, тиббиёт сохдсидами, илмий изланишдами хам хоказо шамаларни олшеу аниклигига кужыладиган талабларни умумлашган х,олда маглуматлар оркали берилиши мумкин.
Олшеоларды жокарыдаги мажмуи албатта жокары дарежеде ташкил етилген хам замонавий асбоблар инфраструктурам менен жих,озланган миллий олшеу системасы ёрдамида хдмда олшеулар бирлилигини, оларды ишончлилигини аниклигини таъминлаш шартлари бажарилиши менен амалга оширилиши мумкин.

  1. Метрология тугрисида” Республика цонуни

Белгили, 1993 жылнинг 28 декабрида Президентимиз тарепинен кетма-кет учта, яъни “Стандартластиру тугрисида”, “Метрология тугрисида” хам “Мах,сулот хам хизматларни сертификатластиру” Ко ну нл ар и имзоланган эди. Бу конунларнинг хдётга тадбик этилиши республикамиздаги мавжуд метрология хизметини янги рауажлану боскичига кутарилишига асос булди. Соллардан бири, яъни “Метрология тугрисида” ги конун устида бироз тухталиб утамиз.
Бу конун республикамизда метрологиянинг рауажлануига хам метрологик тамийнат масалаларини х,ал этишнинг мутлако янги боскичига олиб кирди.
“Метрология тугрисида” ги конун 5 булимдан иборат болып, бу булимлар 21 моддани уз ичига олган. Республикамизда метрология хизметини жолга куйиш хам бунда жисмоний хам юридик шахсларнинг иштироки хам функциялари, бу борадаги жавобгарликлар боинша кенг маглуматлар берилган.
Конунда к}фсатилганидек, олшеу затларининг мамлекетлик синовларини утказиш, олардынг турларини тасдиклаш хам мамлекетлик руйхатига киритиш “Узстандарт” агентлиги тарепинен амалга оширилади.
Конунда яна бир масала - мамлекетлик руйхати белгисини куйиш тугрисида х,ам баён етилген. “Метрология тугрисида” ги конунда айтилишича, тасдикланган олшеу затларига ёки олардынг пайдалану хужжатларнга ислеп чикарувчи мамлекетлик руйхати белгиси кужылиши шарт.
Белгили, ислеп чикаришдаги олшеу затларининг х,олати хам оларды хамкти-хамкти менен киёслашдан утказиб туриш х,ар доим эътиборда булмоклиги лозим. Улар боинша руйхатлар тузилади хам олшеу затлари туркумларининг руйхати “Узстандарт” агентлиги тарепинен тасдикланади. Илмий- тадкикотлар менен байланысли олшеу затлари, асбоблари, кур ил мал ар и хдмда олшеулари “Метрология тугрисида”ги конуннинг 17-моддаси тийкаринда “Узстандарт” агентлигининг даурий равишда киёслашдан утказилиб турилиши лозим болган олшеу затлари гурух,ининг руйхатига киритилган болып, сол конуннинг 7-моддасига биноан, амалий пайдалануда болган олшеу затлари белгиланган аникликда хам пайдалану шартларига мос х,олда, конуний бирликлардаги олшеу натижалари менен таъминлашлари лозимлиги алохдца к}фсатиб утилган.


  1. Download 0.74 Mb.

    Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   54




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling