Ѳzbekstan respublikasi jokarg'i xam orta arnauli bilimlendiriu minstirligi tashkent mamleketlik texnika universiteti

ѲZBEKSTAN RESPUBLIKASI JOKARG'I XAM ORTA ARNAULI BILIMLENDIRIU MINSTIRLIGI
TAShKENT MAMLEKETLIK TEXNIKA UNIVERSITETI
" Metrologiya, standartlastiriu xam sertifikatlastiru"
kafedrası
Ismatullaev P. R. Kodiroxam Sh. A. Eń úlkenov A. A.
METROLOGIYa TIYKARLARI

Itibariңizg'a berilip atirg'an “Metrologiya tiykarlari” pani boinsha okiu qollanba jokarg'i oqiu jurti (TDTU) tarepinen islep júdá kóprilg'an ulgi programma tiykarinda jazilg'an bolip, jokarg'i oqiu jurtlariniң texnika jonelisi boinsha bilim alip atirg'an bakalavrlar ushin oqiu qollanba sipatinda moljellengen, onnan ilimiy-texnikalıq xam injener xızmetkerler, magistrlar, tadkikotchilar, aspirantlar x, am paydalanulari múmkin. Sanıң menen, usi oqiu kollanba. Jokarg'i oqiu jurtlarida xamde 3 arnauli kásip-ѳner kolledjlerinde sabaq berushi oqitushilar ushin xam paydali dep yesaplaymiz

Usi oqiu qollanba TDTU ilimiy-stilistik keңesiniң 4. 04. 07 j. 4-sanli bayannamasi menen júdá kóprug'a usinis yetilgen.
Recenzentler: “Uzstandart” agentligi jetkilikli direktor orinbasari, t. f. n., Abduxamliev A. A.
“Uzstandart” agentligi SMSITI jetekshi qánigesi Foziev F. A.
© Tashkent mamleketlik texnika universiteta

Sѳz basi
“Metrologiya tiykarlari” pani boinsha oqiu qollanbada ѳmirimizdiң xamme taraularinda, xalıq xojalig'iң, sanaattiң xamme tarmaqlari ushin ѳte zárúr shókkishn, metrologiya xaqqinda tiykargi tusinikler xam tariypler, olsheu, olsheu xam shámbeler, olsheu zatlari, olsheudegi xateliklar, metrologiya xizmeti xam metrologik tamiynat siyaqli maseleler boynsha jetkilikli xam zárúr mag'lumatlar keltirilgen.

Usi okiu qollanba jag'inan xazirgi kunlerde Respublikamizdag'i bilim xam ekonomika boynsha rauajlanu xam ozgerislerdi yesapqa aling'an jag'dayda jaratildi.
“Metrologiya tiykarlari” pani uzaq tariyxqa iye bolu menen bir Katarda, ilimiy-filosofiyaliq koz qarastan ekonomikaniң xamme tarmaqlarina tán shókkishn, turaqli usılte xam úzliksiz tarzde rauajlanuda boluvchi panler quramina kiredi.
ѲZBEKSTANimiz júdá bay xam ayemgi madeniy xam bilimlendiriw miraslarg'a iye. Usi miras Batis filosofiyasiniң, ulli alimlardi xam oqımıslılardı danq júdá kóprularinda múnásip orin iyelegen. Bunnan tisqari Respublikamız “Ulli jipek joli” tiykarg'i tamirinda jaylasqanlig'i xam iri sauda oraylarinda iye shókkishnlig'i sebepli xalıq araliq ekonomikaliq qatnaslardi rauajlanuinda bolek axmietke iye. Uatanimizda birinshi ilmlerdi payda yetken ulli alimlardiң xәzirde xam әxmietli jaңaliq xam ilimiy jetiskenlikleri duniya panleri rauajlanuinda belgili orin iyelegen. Batista Alfraganus ati menen teńilg'an Ax, mad Fargoniydiң Erisiw dáryasiniң betin olsheu ushin moljellengen “Mikyosi Erisiw” apparatı, teńikli Ulugbektiң apiuayi ѳlsheu asbaplari menen ѳte joqari anıqliqta duzilgen “Julduzlar jadxamli”, entsiklopedist alım Beruniylıqdiң zatlar quramin anıqlau boyinsha ulken jeңisleri usilar Katarında.
Belgili, Respublikamizda top ekonomikalik reformalar arqali bazar qatnaslarin duzuge yeң aldin onin strategik maksadlari belgilenip alindi. Bul maksedler ishinde “básekige shıdamlı ѳnimlerdi islep shiqaruda támiyinleu” bolek aytip otilgen. Ekonomikaliq reformalardi ústivor sanalg'an jѳnelisinde xam tomendegilerdi korumiz múmkin:
• Jetekshi texnologiyalardı paydalanu arkali tayyar ekspertbab ѳnimlerdi islep chikarudi keңgeytiriu;
• Bolek joqari sipatli aziq-auqat ѳnimler menen támiyinleu;
• mamlekettiң kirip riu. Imkaniyatinan tolıq -tukis paydalanu, oni jedellik penen rauajlandi
Bul boynsha Respublikamizda qısqa muddet ishinde ulken isler amelge asiriudi xam natijede OZBEKSTANg'a tek materiyal zonası sipatinda jumaq qoyldi.
Xazirgi kunde xar bir qánige uz iskerlikti taraudag'i parametrlardi xam alardı olsheu usıllarin, olsheu zatlardi, alardiң texniqaliq xarakteristikaların biliuleri zárúr. Bunnan tiskari texnika jonelistegi qánigeler ѳlshenetug'in xam baxalanatug'in shámbelerdi nazerat qiliu zatlari xamde alardı isletu menen baylanisli shókkishn maselelerdi biliu zárúr.
Ilimiy-texnika rauajlanudiң tiykargi jonelisidan biri shámbelerdi janede anıq ѳlsheytug'in jetilisken nazerat- olsheu asbablarini, apparatların xam sistemalarinijaratu yeaplanadi.
“Metrologiya tiykarlari” panini uyrenu studentlerde metrologiya boynsha tiykarg'i tusiniklerni, terminlerdi, tariyplerdi, olsheu usılları xam zatlari xamde alardiң metrologik xarakteristikaların, olsheu xatelikleri xam alardı baxalau siyaqli maselelerdi biliwun korsetedi.
Bul bolsa búgingi kunde, ásirese, jaxon ulgilarina uyqas kelushi ѳnimlerdi islep júdá kópru xam alardiң básekige shıdamlılıǵın támiyinlewde, yeң axmietli Respublikamizdiң ekonomikalik salox, iyatini asiruda ote mux, im máselelerden biri esaplanadi.
Metrologiya iskerlikti jokarida sanap utilgan “Mux, andislik xam muxdndislik jumısı ”, “Islep chikarish xam kayta islew tarmaqları ”, “Atirap-mux, ıyt mux, ofazasi”, “Oqituvchilar tayarlau xam pedagogika pani” jonelisi xam sanaatımizdiң xamme tarmaqlarinda islep shiqariudag'i zamanagóylıqdı sáwlelendiriu, texnologiyalıq protsesslerdi kompleks avtomatlastiriu, islep júdá kóprilip atirg'an xam shetten keltirilip atirg'an xar hár qıylı ѳnimlerdi sipati joqari darejede, normativ xujjetlerdiң belgilengen talaplarina mas boliuni, tutınıw ѳnimlerdi xaliq ushin xauipsizligin taminleu, ilgor, kop jillik tajribeden otken jaxan ulgilerinen paydalanu xam alardı Respublikamizda tadbik etiu siyaqlilardi ѳzinde sáwlelengenlastirg'an. Tuwrısıda, xamme tarau qánigeleri qaysı taypada buliunan qatiy nazer usi boyınsha jetkilikli bilim xam tajiribege iye bolulari kerek.
Sal sebeplarge korre usi okiu kollanba Respublikamizdag'i amelge asirilip atirg'an ekonomikalik xam bilim barasindag'i reformalarg'a dárwishlerdiń kiyimisqan xalda jaratuga xareket etildi.
Okiu kollanbada x, ar bir tema boynsha tiykargi mazmun talkin kilinishi menen birge, olarǵa tiyisli rejeler, tayansh sѳzleri xam qadag'alau soraulari xam keltirilgen.
Okiu qollanbag'a “Metrologiya tiykarlari” pani nuktai nazerinen shig'is filosofiyasiniң tutqan orinniң kiritilu milliy qádiriyatlarimizdi tikleude xam rauajlandiriuda múnásip }fin iyelleydi dep yesaplaymiz.
I-bab. Metrologiya tiykarlari boynsha tiykarg'i mag'lumatlar
Reje.
1. 1. Metrologiya tiykarlari paniniң makset xam uazipalari.
1. 2. Metrologiya paniniң rauajlanu tariyxı.
1. 3. “Metrologiya turisinda” Respublika nizami.
1. 4. Metrologiyaning hákisiomalari.
1. 5. Olsheu sipat mizanlari.
Tayansh sѳzler: metrologiya, olsheu, antropometrik olsheu
birlikleri.
1. 1. Metrologiya tiykarlari paniniң makset xam uazipalari
Metrologiya pan sipatinda olsheuler, alarg'a baylanisli xam tiyisli shókkishn Katar maselelerdi ѳz sheңberinde aladi. Metrologiya negizi greksheden aling'an bolip, olsheu, olshem, sóylew logika ılım yaki pan mánislerin bildiredi. Uluma alatug'inin bolsaq metrologiya - olsheuler xaqqindag'i pan.
Insan aqıl -aqılı, zakoxamti menen uirenip atirg'an formalantirayotgan xamde rauajlantirg'an kaysi pandi, oniң jonelisin qaramayiq albette olsheulerge, alar eding hár qıylı usıllarina, az-ara baylanislarina gua bolamiz. Bul olsheu usılları xam zatlari jardeminde alardiң birliligini, jalgiz olsheudi talap yetilgen aniklikda támiyinleu metrologiya pani arqali g'ana amelge asiriladi. Sal sebepten xazirdegi kaysi bir pan, ilimiy jonelis, al gax tábiy, gax, sitsiyallik bolmasin, albette al yaki bul darejede metrologiya menen baylanisli. Insan qoli jetken iskerlikti sheńberine kirgen biraq ѳlsheuler xam alardiң zatlari jardemsiz uyrenilgen, izlengen xamde kozlengen maqsedlerge jerisu múmkin shókkishn jonelis joq. Sanıң ushin x, am metrologiya tiykarlarini biliu, oni az qánigeligi sheңberinde xam ámeliy qollau texnika xam texnologiya tarawlarıdaǵı bakalavriat jonelisi pitkeriwshileri ushin axmietli faktorlardan biri bolip yesaplanadi.
Metrologiya pani texnika, menejment xam marketing taraulari jonelisinde bakalavrlar xam injinerler taiyarlauda otiliu lazim shókkishn panlerden yesaplanadi. Jokarg'i bilim ulgisinen kelip shig'ip, usi pan studentlerde metrologiya tiykarlari boinsha zárúr xam jetkilikli bolǵan tiykargi tusiniklerni duziledi.
Metrologiya tiykarlari panin uyrenuden makset studentlerde xalıq xojalıǵiniң texnika -texnologiya, menejment xam marketing taraulardag'i islep-júdá kópru, sauda, názerat xam tutınıw menen baylanisli shókkishn hár qıylı metrologik maseleler menen jetkilikli bilim xam tajiribelerdi payda qiliu. Tiykarg'i uazipalar bolsa studentlerdi úzliksiz bilim sistemasında metrologiya tiykarlari boynsha tayyarlaudan kelip júdá kópdi. Bunda arnauli panler shenberinde rauajlanuvshi xam metrologiya, kvalimetriya, sipatti olsheu boynsha fundamental mag'lumatlar uyreniledi.
Sipat maselesi xar bir iste, al qanday iyis buliunan qatań nazer, oniң tiykarg'i baxalau kriteriyasi buliui kerek. Yegerde xar bir insan az ishine joqari juwapkershilik penen qarap tiykarg'i baxalau kriteriyasina múnásip raviushte iyis islense omirimiz kunnen - kunge jaqsilanib boriui turg'an gáp, bul bolsa pútkil mámleket boylap sipat maselesin joqari darejege koteredi. Tomende sipattin virtual virtual sxemasi keltirilgen :

Сертефикатластиру


Ff


fffff

Метрологияниң тарихинда бул сияқли бирликларди енгизиуде ири пан яки мамлекетлик арбаблариниң антропометрик ѳлшемлерин тийкар қилип алу жағдайлари хам ушрайди. Маселен, инглиз патшасы Генрих I (12-асрдың баси) ярд олшеу бирлигин («91,44 см) жорий еткен. Бунда улги олшеу сыпатында патшаның мурни ушинан олдинға созылған ақолдың орта бармоғи ушина болған аралық алынған.
Антропометрик олшеу бирликлери менен бир уақытта табиий олшеу бирликлери хам пайда бола баслаған. Бул бирликлер сыпатында табиатдағи айрым турақли, ѳзгермес есапланған объектлардың қасиетлари алынған. Маселен, турли қимматбаха таслардың ѳлшеу бирлиги сыпатында кең колланилған, "ноқат" манысын аңлатувши "карат", "бийдай дани" манисин билдирувши "гран" усылар қатарында болып табылады. Дастлепки табиий ѳлшеулердың және бир белгиси, хамме жерде ислетилетуғин уақыт ѳлшеуларидир. Мунажжимлардың кѳп жыллық кузетиулер натижесинде айемги Вавивилонда уақыт бирлиги сыпатында жыл, ай, саат тусиниклери ислетилген. Кейинчелик жердың ѳз оқи атырапинда толық айланиуына кеткен уақыттың 1/86400 кием и секунд атын алған. Айемги Вавилонликлер биздың эрамизда болған II асрде уақытти Миналарда олшеуген. Мина тахминан еки астрономик саат уақыт аралиғинда тең болып, бул уақыт дауамында Вавилонда раем болган суу саатинан массаси шама менен 500 граммға тең болған "мина суу" ағып кеткен. Кейинчалик «мина» узгариб, биз уйренип калған минутқа айланған.
Кейинчелик табиий «олшеулер» турмуста кең қолланыла басланди.
Сондай олшеулерден бири жердың ѳз оқы атырапинда айланиуы уақыт бирлиги сыпатында ислетилиу есапланады. Жамиеттың рауажлануи, сауда хам теңиз саяқатына рауажлануиға, санааттың пайда булиуна, панның рауажлануина алып келген болса, сол менен бирге арнаулы техника хам ѳлшеу затларини пайда етуге себепши болды.
Инсаният рауажлануының дастлепки дауырлеринде-ақ "материаллық" ѳлшеулер хам ѳлшеу бирликлериның улкенахмиетин тусинип жеткенлер .