Ózbekstan respublikasi joqarí HÁm orta

1.2. Sóylew kemshiligi bar bolğan balalar shaxsınıń rawajlanıwı
So’ylew kemshiligi bar bolğan balalar shaxsınıń qáliplesiwine kóre bul dáwirdi úsh etapqa ajıratıw múmkin: Birinshi dáwir–bul 3–4 jas aralığında bolıp, bala emotsional tárepten óz–ózin basqarıwdıń bekkemleniwi menen baylanıslı boladı. Ekinshi dáwir–bul 4–5 jastı óz ishine alıp, bunda ádep-ikramlılıq tárepten óz-ózin basqarıw. Úshinshi dáwir bolsa jeke iskerlik hám isbilermenlik qásiyetlieriniń qáliplesiwi menen xarakterlenedi.
So’ylew kemshiligi bar bolğan balalarda ádep-ikramlılıq túsinikleri barğan sayın qatayıp baradı. Ádep-ikramlılıq haqqındağı túsinikler deregi bolıp, olardıń tálim–tárbiyası menen shuğıllanıp atırğan úlkenler bolıp tabıladı. Sonıń menen birge olardıń teńqurları da bolıwı múmkin. Ádep-ikramlılıq tájriybeler tiykarınan qarım-qatnas, baqlaw, eliklew protsessinde, sol menen birge úlkenlerdiń, ásirese analardıń maqtawı hám kritikaları arqalı ótedi hám bekkemlenip baradı. Bala hár dayım baha, ásirese maqtáyadı esitiwge háreket qıladı. Bul baha hám maqtawlar bala turmısında jetiskenliklerge erisiwge háreketlerdiń rawajlanıwında, sonday-aq, onıń jeke ómiri, hámde kásip tańlawda áhmiyeti júdá úlken.
So’ylew kemshiligi bar bolğan balalarda qarım-qatnastıń jańa motivleri júzege keledi. Ol jeke hám isbilermenlik motivleri bolıp esaplanadı. Jeke qásiyettegi motivleri bul–balanı táshwishke salıp atırğan ishki mashqalaları menen baylanıslı, isbilermenlik motivleri bolsa, ol yamasa bul jumıstı orınlawı menen baylanıslı bolğan motivler. Bul motivlerge áste-aqırınlıq penen bilim, kónlikpe hám qanigeligin iyelew menen baylanıslı bolğan oqıw motivleri qosıladı. Bul motivler erte balalıq dáwirden baslap júzege keleuğın balalardıń tábiyiy qızığıwshılığı ornın payda boladı. Ózin kórsetiw motivleri de bul jasta aykın kórine baslaydı. Bul motiv tiykarınan balalardıń syujetli–rolli oyınlarında tiykarğı roldi iyelewge basqalar ústinen basshılıq qılıwğa, jarısqa qatnasıwga qorqpaslıqqa, ne bolğanında da jeńis erisiwge háreket etiwlerinde kórinedi.
So’ylew kemshiligi bar bolğan balalar ushın úlkenler beriletuğın bahalar júdá áhmiyetli. Balalar birinshi náwbette turmıstağı ádep-ikram normaları qağıydaları, óz májbúriyatlarına qatnası, kún tártibine boysınıw, haywanlar hám dógerek-átiraptağı nárseler menen qatnasqa kirisiw normaların iyeley baslaydı. Bunday normallardı iyelew bul jastağı balalar ushın qıyın bolıp, olardı jaqsı ózlestiriw ushın syujetli–rolli oyınlar járdem beriwi múmkin. Baqsha jasınıń aqırlarına kelip, kópshilik balalarda anıq bir minez-qulqındağı qaraslar payda boladı, sonday-aq, adamlarğa qarım-qatnası menen baylanıslı bolğan jeke sıpatları da qáliplesedi. Úlken jastağı balalar kóp jağdaylarda óziniń is-háreketiniń sebeplerin túsindirip bere alatuğın boladı.
3–3,5 jas aralığında ózleriniń jetiskenlik hám sátsizliklerine óziniń qatnasın bildiredi hám bul qatnas tiykarınan olardıń ózlerine beretuğın bahaları tiykarında boladı. 4 jaslı balalar bolsa óz imkaniyatların real bahalay aladı. Biraq 4–5 jaslı balalar ele jeke qásiyetlerin bahalawğa qadir emes, sonday-aq ózleri haqqında belgili bir juwmaqtı bera almaydı. Óz–ózin ańlaw úlken baqsha jasınan baslap rawajlanıp, dáslep ol qanday bolğanın hám keleshekte qanday bolıwın pikirlep kóriwge háreket qıladı. Bul bolsa balalar beretuğın «Men kishkene waqtımda qanday bolğanman?», «Men úlken bolğanımda qanday bolaman?» h.t.b usağan sorawlarndı kórinedi. Keleshek haqqında pikir júritip, balalar ómirinde kúshli, batır, aqıllı hám basqa da usınday qvmbatlı insanıy pazıyletlerge iye bolıwğa háreket qıladı.
So’ylew kemshiligi bar bolğan balalardıń xarakteriniń qáliplesiwi dawam etedi. Ol tiykarınan balalardıń úlkenler háreketlerin baqlawları arqalı qaliplesip baradı. Usı jıllardan baslap balada áhmiyetli esaplanğan –erk, ğárezsizlik hám dóretiwshilik kibi áhmiyetli jeke qásiyetleri rawajlana baslaydı. Úlken baqsha jasında bala átirapındağı adamlar menen túrli iskerliklerde qatnasqa kirisiwge úyrene baslaydı. Bul bolsa oğan keleshekte adamlar menen til tabısıwda, jumıs boyınsha hám jeke qatnasların normal túrde ornata alıwda járdem beredi. Bul jastağı balalar shaxsınıń qáliplesiwinde ata–analarınıń olar xaqqındağı pikirleri hám beretugın bahaları áxmiyetli bolıp esaplanadı.
Joqarı sezimler balada 2-3 jasınan baslap qáliplese baslaydı. Joqarı sezimlerge intellektual, estetikalıq hám ádep-ikramlılıq sezimleri kiredi.
Biliw xızmeti protsessinde júzege shığatuğın sezimler intellektual sezimleri deyiledi. Bularğa qızığıwshılıq, hayran qalıw, jańalıqlardan zawıqlanıw, quwanısh sezimi kiredi. Quwanısh sezimi mektepke shekemgi jastağı balalarda barlıqtı biliw protsessinde kórine baslaydı. Dógerek-átirap haqqında tuwrı túsiniklerge iye bolğan balalar predmetlarge olar ushın tán bolmağan belgilerdi ato etishni jaqsı kóredi.
Mektepke shekegmi jastağı bala iskerliginiń waqıt stkrukturasinda emotsiyalardıń tutqan ornı áste-aqırın ózgerip baradi: dáslepki basqıshlarda keshirmeler erisilgen nátiyjelerdiń emotsional bahası sıpatında júzege kelse, keyingi basqıshlarda háreketlerdi orınlağansha aldınnan emotsional seziw formasinda júzege keledi.
L.Z. Neverovich ótkergen tájriybede 4-6 jaslı balalar belgili izbe-izlikte 19 sheńberdi terip shığıp piramidalar jasayaı kerek edi. Balalar jağdaydı tek ğana jumıstıń áhmiyeti olarğa túsindirilgende (piramida oyın oynaw ushın kerekligi túsindirilgende), sol menen birge jağdaydı oldinnan emotsional sezingende yaxshi orınlağan. Jağdaydı aldınnan emotsional seziniw ushın eksperimentator balalarğa súwretler kórsetedi. Birinshi súwrette jayılıp atırğan sheńberler aldinda uyqlap otırğan balalar súwretlengen, ekinshisinde bolsa jasap bolınğan piramidalardi quwanıp oynap atırğan balalar súwretlengen. Balalar menen súwretlerdi dodalaw olarda berilgen wazıypanı orınlaw yamasa orınlamaw nátiyjeleri haqqında emotsional sáwleleniwlerdi júzege keltiredi. Bul bolsa balalardı berilgen wazıypanı aqırına shekem orınlawğa iytermeleydi.
A.V.Zaporojestiń jazğanınday, bala rawajlanıp barar eken, affektiv hám biliw protsessleri ózara baylanısqa kirisedi hámde adamlarğa tán sezimlerdiń bir bútin funktsional sistemasın payda qıladı. Bul sistema sube'ktke óziniń is-háreketleriniń nátiyjelerin tek ğana aldınnan kóre biliw, bálki sol waqıtta seze alıw hám sol túrde iskerligiń bekkemirek formalarin adekvat emotsional basqarıw imkanın beredi.
P.M. Yakobson kórsetip ótgenindey, mektepke shekemgi jas dáwirinde sezimlerdiń balanıń háreketleriniń motivi sıpatındaği roli ózgerip baradi. 3 jasqa shekem balaniń háreketleri ne nárse jağımsız, ne nárse jağımlı ekenligin anıqlawğa tiykarlanadı. 3-4 jasta baladaği ashıw, qorqıw, qayğırıw darhal onı háreketke iytermeleydi. Ol basqa bala menen urısadı, oyınshıqların tartıp aladi yamasa kimgedir rehimi kelip atırğanın kórsetedi. 4-5 jasli bala óz háreketlerinde sezimlerin tuwrıdan-tuwrı kórsetiwden ózin tuta alıwı yamasa joqarı sezimlerge tiykarlanıp háreket qiliwi múmkin.
Emociya hám sezimler basqarıw funktsiyasin orınlap, balaniń minez-qulqın qayta qurıwğa járdem beredi. Emocional keshirmeler is-háreketlerdi qollap-quwatlaydi, bağdarlaydı yamasa tormozlaydi. Balaniń minez-qulqınıń ózgertiriwge qaratilğan úlkenlerdiń tásirleri hám talaplari bala tárepinen emocional qabıl qilinsa, balanıń háreketleriniń undovchisi bolıp xizmet qiladi hám emocional juwaptı oyatadı.

II BAP. SÒYLEW TILI TOLÍQ RAWAJLANBAĞAN BALALARDÍ SHAXS BOLÍP QÁLIPLESIWINDE OQÍTÍW HÁM TÁRBÍYALAW