Ózbekstan respublikasi joqarí HÁm orta

2.1. Sòylew tili tolıq rawajlanbaǵan balalardıń emocional sezimlik hám minez qulqındaǵi shaxs qásiyetleri
Ulıwma sóylewi rawajlanbaǵan kishi mektep oqıwshılarınıń (1-2-klasslar) sezimlik hám jeke qásiyetlerin L.M.Shi.Pitsyna ham LS Valkan "Reñ tañlaw" texnikasinan paydalangʻan halda ùyrenedi. Olar ulıwma nutqi rawajlanbagʻan balalar normal nutq rawajlaniwina iye bolgʻan balalardan parıqlı passiv, sezgir, basqalargʻa qaram, spontan hareketlerge meyil ekenligin aniqladilar.
Nutq mektepleriniň 1-klass oqiwshilariniň miynet qábileti pas, bul balalardiň jartisinda stress reaksiyalariniň awirligʻi ham keri sezimlerdiň ustinligi menen jaqsi baylanista. Arnawli mektepte oqiwdiň 2-jilinda balalardiň miynet qabileti asadi, sezimlik reaksiyasiniň optimal darejesi ustinlik qiladi ham stressli sharayatlargʻa meyillik kemeyedi. Bir qatar izertlewler soni kõrsetedi, ekspressiv alaliyali balalar kobinese nevrotik aylanistiñ patologik qasiyetlerine iye: izolyatsiya, negativizm, õzine isenimsizlik, stress, ashiwlaniw, naraziliq, koz jaslari. Bunday balalar nutqti ayrim waqitlari sezimlik jaqtan kushli jagʻdaylarda qollaniwi mumkin.
Motor alaliyasi bar balalar motivatsiya jetispewshiligi menen ajıralip turadı.
Seliverstov (1989) balalardı fiksatsiya qiliwdiñ 3 darejesin aniqladı:
1. Nol dareje. Balalar õz nutqiniñ tõmenligin añlamaydi, kemshiliklerin uliwma sezbeydi. Olar basqalar menen añsat baylanisqa kirisedi. Iyaliw qapa boliw siyaqli sezimler bolmaydi
2. Ortasha dáreje. Balalar nuqsani sebepli jagʻimsiz sezimlerdi bastan õtkeredi. Oni jasiriwgʻa urinadi.
3. Sóylew (talaffuz) dárejesi. Balalar har dayim nutqindagʻi nuqsanlargʻa qatti baylanıp, olardı shuqır sezedi, hámme iskerligin nutq nuqsanina baylanistiradi. Olar kesellikke beriliw, õzin pás kõriw, obsessiv pikirler ham aniq nutq qorqiwi menen tariyiplenedi.
Oyin iskerligi.
Soylewinde nuqsani bolgʻan mektepke shekemgi balalar ushin, jánede, soylewdi rawajlandiriw normasi bolgʻan balalar ushinoyin iskerligi olardiñ har tárepleme rawajlaniwi ushin zarúrli esaplanadi. Biraq ayrim nuqsanlar tabiyiy túrde balalardiñ oyin iskerligine tásir qiladi.
Alaliya menen awirgʻan balalarda kobinese intellektual rawajlaniwda sezilerli arqada qaliw gúzetiledi, buniñ natiyjesinde õyin qagʻiydalari ham oniñ mazmúnı uzaq waqit dawamında bolmaydı. Soylewshi balalar arasinda bul balalar awızekı baylanislargʻa kirmesten õzlerin ajıratıp turadılar yamasa tekqana boysınıwshı rõllerde oynaydılar. Alaliya menen awirgʻan balalar nutq terapiyası shinigʻiwlarinan keyinde sõz bayligʻin bayitgʻanda, soz birikpelerin tuziw qábiletin asirgʻanda, olar bul kõnlikpelerdi gʻarezsiz túrde islete almaydilar. Balalar oyinshiq menen oynaw hareketlerin emes balki kõbirek manipulyatsiya qiladilar. Atirap ortaliqti qabil etiw juzeki, soniñ ushin oyinda joba hám maqsetli háreketler joq. Ol monoton ham eliklew xarakterine iye.
Funksional dislaliyaniň quramali formaları, rinolaliya ham dizartriya menen awirgʻan balalarda sesti natuwrı aytiw, õz pikirin jetkerip bere almaw, kulkili kõrinisten qorqiw sebepli saw balalar menen birge oynaw iskerligi qiyinlasadi. Bul balalarda ázzilesken shártli refleks aktivligi, pariqlawdiñ pásligi, este saqlawdıñ biyqararligʻi gúzetiledi, bulda toparli oyinlar protsessinde qiyinshiliqlargʻa alip keledi. Hám uliwma ham nutq motorikasiniñ buziliwi, ásirese dizartriyada balaniñ oyinda tez sharshawina alip keledi.

Vizaul iskerlik.

Nutq patologiyasi bolgʻan balalar motorli kõnlikpelerdiñ buziliwi menen ajıralıp turadi, bul bolsa balalardıñ qiyal etiw qábiletine tásir qiladi.
Dõretiwshilik. Alaliya menen awirgʻan balalarda tõmendegi qasiyetler aniqlandi: sizbalar temalarınıñ tarligʻi ham temani qayta takirarlaw, modellestiriw ham proyektlew usillariniñ azligʻi, obyektler ham hadiyselerdi sawlelendiriw usillariniň jetispewshiligi, qayshi islete almasliq ham b. Olar tirisqaq emes, klassta abayli bolmaydi. Basqalar ham oz isine sın kõz benen qaraw munasibeti kemeyedi.
Oqiw iskerligi.
Nutqtiñ ázzi formalangʻan leksiko grammatik ham ses tarepleri jaziw ham oqiwdiñ buziliwinaalip keliwi mumkin. Bunnan tisqari jaziwdagʻi qateler har dayim da aytiwdagʻi qatelerge mas kelmeydi.
Soylewinde nuqsani bolgʻan studentler matematikani uyreniwdede qiyinshiliqlargʻa ushrawi mumkin. Olar soz ham terminlerdiň semantikasinan natuwri paydalanadilar, matematik esaplardiñ manisin, maseleni jaman tusinedi, maseleniñ turin jaman aniqlaydi, bul bolsa oni izbe iz sheshiw ushin dastur tuze almasligʻina alip keledi. Soniñ ushin oqitiw protsessinde oqitiwshi masele shartlerin bolimlerge ajıratıwı kerek.
Minez quliq ham shaxslarara munasibetlerdiň qasiyetleri.
T.S. Ovchinnikovaniň sozlerine kõre, nutqinda nuqsani bolgʻan mektepke shekemgi jastagʻi balalar yepshillik ham tezlik boyinsha nutqti rawajlandiriw normasi bolgʻan balalardan arqada qaliwlari aniqlandi. Olarda elementar hareketler buzilgʻan boladi.