Ózbekstan respublikasi joqari HÁm orta arnawli bilim ministrligi berdaq atindaǵİ qaraqalpaq mámleketlik universiteti «Ózbekstan hám qaraqalpaqstan tariyxi»

III – bap. Ózbekstan Respublikasınıń Ullı jipek jolın tiklew boyınsha ilajlarda qatnasıwı
1. Ózbekstannıń Ullı jipek jolın tiklew máselesinde dúnya elleri menen birge islesiwi
Keyingi jılları Aziya menen Evropa mámleketlerin qurǵaqlıq arqalı baylanıstırıwshı "Ullı jipek jolı"n kayta tiklewge bolǵan zárúrlik kúsheyip, bul tiykarınan teńiz jolları arqalı júk tasıwda portlardıń tıǵılıs bolıwı hám usınıń aqıbetinde júkti manzilge jetip barıw múddetiniń sozılıp ketiwi menen baylanıslı bolıp qalmaqta. Búgingi kúni "Ullı jipek jolı"n kayta tiklew boyınsha bir kansha aymaqlıq hám xalıqaralıq joybarlar ámelge asırılıp, bul joybarlar kóleminde bar transport bóleklerine alternativ bolǵan koridorlardı iske túsiriw názerde tutılǵan. Ózbekstan Respublikası bul joybardı ámelge asırıwda kóp tárepleme birge islesiw tiykarında qatnasıp kelmekte.
Dúnyanıń tórt tárepine alıp barıwshı jollarǵa iye bolıw tek Ózbekstannıń emes, bálki Oraylıq Aziya hám Kavkazdaǵı basqa mámleketlerdiń de tilegi. Bunıń ushın ata-babalarımızdan miyras qalǵan áyyemgi jollardı tiklew zárúr.
XXI ásir basında transport rawajlanǵan bir dáwirde alımlardıń hám dúnya jámáátiniń dıqqat itibarın belgili bir zamanda itibardan shette qalǵan eski kárwan jollarǵa qaratıldı. Qánigeler qurǵaqlıqtan ótken «Ullı jipek jolınıń» teńiz jolına qaraǵanda ádewir artıqmashlıǵın kórsetpekte. Ózbekstan hám onıń qatarında basqa Oraylıq Aziya respublikalarınıń ǵárezsiz mámleket sıpatında payda bolıwı áyyemgi «jipek jolınıń» qayta tikleniwi hám rawajlanıwında áhmiyetli waqıya boldı desek qátelespeymiz.
Ǵárezsiz respublikamız bul jipek jolınıń áhmiyetli buwının quraydı. Áyyemgi waqıtları hám házir de jipek jolın mádeniyatı rawajlanǵan Ferǵana oazisi, Tashkent alabı, Zarafshan hám Qubla Aral boylarısız kóz aldıńa keltiriw qıyın.
«Ullı jipek jolı» búgin jáne bir márte tariyxıy áhmiyetin tappaqta. Tariyx haqıyqatında ullı muǵallim. Ol XX ásir burınǵı jol haqqında XXI ásirdegi adamlarǵa sabaq bermekte. Bunnan xalıq ruwxıy hám ekonomikalıq azıq almaqta.
Ózbekstannıń ilimiy jámáátshiligi Ullı jipek jolınıń tariyxıy-mádeniy áhmiyetin qayta tiklew boyınsha arnawlı baǵdarlamasın ámelge asırıwda keń túrde qatnaspaqta. Xalıqaralıq birge islesiw kóleminde ózbekstanlı alımlar hám izertlewshilerdiń Avstraliya, Germaniya, Iran, Italiya, Qazaxstan, Qıtay, Polsha, Rossiya, AQSh, Franciya, Chexiya, Yaponiya hám basqalar menen nátiyjeli birge islesiwiniń mısalların kóriwge boladı. Ásirese xalıqaralıq birge islesiwdiń keleshegi bar baǵdarları – mádeniy óz-ara baylanıslar, civilizaciyalar tariyxı, házirgi zaman tariyxı tarawındaǵı birliktegi izertlewler. Ásirese, watan tariyxı menen shuǵıllanıwshı qánigelerge yapon, francuz hám qubla Koreya alımları menen birge islesiwdiń keleshegi bar⁴⁶.
Yapon alımları menen ilimiy birge islesiw birliktegi ekspediciyalardı alıp barıwda hám Ózbekistannıń qubla úlkesindegi budda miyrasların (Fayaztóbe, Qaratóbe) qorǵaw boyınsha jumıslarda óziniń unamlı nátiyjelerin bermekte. Bul baǵdarda yapon alımları tárepinen ilimiy izertlewler, konferenciyalar shólkemlestrilmekte, monografiyalar baspada járiyalanbaqta. Bul baslamalardı qárejet penen támiyinlewde Xalıqaralıq birge islesiw Yapon Agentligi (LSA) úlken járdem bermekte.
Ózbekstanlı hám francuz qánigeleriniń jumısları tiykarınan arxeologiyalıq baǵdarda (Afrasiabta, Kóktóbede, eski Termezdegi qazıwlar) jaqsı nátiyjelerin bermekte. Francuz alımları Ullı jipek jolı boyındaǵı qala mádeniyatın, Ózbekstannıń áyyemgi tariyxın hám úlkedegi din tariyxın úyreniwde ádewir úleslerin qostı. Birge islesiwdiń jáne bir áhmiyetli baǵdarı Oraylıq Aziyanı izertlew boyınsha Francuz Institutı (IFEAC) tárepinen alıp barılıp atırǵan mashqalalardı úyreniw barısında pikirler almasıw, seminarlar, kollokviumlar hám konferenciyalarda ilimiy baǵdarlardı islep shıǵıw bolıp tabıladı. IFEAC eki mámlekettiń alımlarınıń birliktegi ilimiy jumısların jámlestiredi, shólkemlestiredi hám qárejet penen támiyinleydi.
Ózbekstan alımlarınıń Qubla Koreya alımları menen birge islesiwi úsh tiykarǵı baǵdarda ámelge asırılmaqta: ilimiy shólkemler menen birge islesiw, izertlew joybarları kóleminde birge islesiw, ilimiy kadrlardı tayarlaw tarawında birge islesiw.
Álbette, eki tárepleme birlikte jumıs islewdiń eń áhmiyetli waqıyası 2002 jılı Ózbekstan (Óz.R. I.A. tariyx Institutı), Qazaxstan (arxeologiya Institutı) hám Qubla Koreya (Aziya rawajlanıw hám mádeniyat Institutı) alımları tárepinen Oraylıq Aziya izertlew Xalıqaralıq Associaciyasınıń (IACAS) dúziliwi boldı. Bul Associaciya tárepinen turaqlı túrde shıǵatuǵın «Aziyanı úyreniw xalıqaralıq jurnalı» (IYAS) shólkemlestirildi. Sonıń menen birge, ńátiyjeli birge islesiwdi joqarılatıw ushın birliktegi ilimiy joybarlar, sonıń ishinde ekspediciyalar, baspada járiyalanǵan miynetler menen almasıw, óz-ara stajirovkalar zárúr.
Ullı jipek jolı haqqında xabarlardı keń túrde tarqatıwda Xalıqaralıq kompyuter tarmaǵı Internet áhmiyetli rol atqarmaqta. Ol Jipek jolın úyrenetuǵın akademiyalıq ilimiy ham bilimlendiriw mákemelerine, alımlarǵa elektron pochta arqalı, videokonferenciya járdeminde veb saytlar arqalı baylanıs ornatıw múmkinshiligin inám etpekte. Maselen, Internet global tarmaǵında xalıqaralıq «Dunxuan joybarı» ámelge asırılmaqta. Bul joybarǵa Ullı jipek jolınıń belgili inglis izertlewshisi S. Vaytfild basshılıq etpekte⁴⁷.
Internet global tarmaǵında Ullı jipek jolı haqqında xabarlardı 5 blokka bóliw múmkin: utilitar xabarlar, turistlik shólkemlerdiń xabarları, rásmiy shólkemlerdiń xabarları, ilimiy xabarlar, siyasiy xabarlar.
Búgingi quni «Ullı jipek jolı» túsinigi júdá siyasatlastırıp jiberilgen. Onıń tikleniwi, transport kommunikaciyalarınıń jolǵa qoyılıwı integraciya processleri, hár qıylı siyasiy bloklar, máqsetler, tásirler menen baylanıstırıladı. Ullı jipek jolınıń tiykarǵı atqaratuǵın xızmeti hár qıylı eller, xalıqlar, mádeniyatlardı birlestiriw bolıp tabıladı.
2002-jılı Tashkentte tiykar salınǵan «Virtual Ullı jipek jolı» joybarı Evropa, Oraylıq Aziya, Kavkaz artı elleriniń ilimiy kompyuter orayların birlestirdi hám ol bul ellerdiń alımlarınıń integraciyasın keńeytiwge baǵdarlanǵan. Joybar kóleminde Ózbekistan alımları tárepinen UzSeiNet UzZiyoNet ilimiy hám bilimlendiriw tarmaqları islep shıǵıldı, ol xalıqaralıq xabar keńligine kiriw imkaniyatın támiyinleydi, sonday-aq aralıqtan oqıwdı shólkemlestriw, joqarı sapalı multimediyalıq oqıw baǵdarlamaların tarqatıw, Shıǵıs hám Batıs elleriniń ilim hám bilimin integraciyalaw múmkinshiligin usınıs etedi.
Mámleketimiz ǵárezsizlikke eriskeli berli shet el mámleketleri menen ekonomikalıq baylanıslardı keńeytiw hám rawajlandırıw ushın sonday-aq ishki úlkelerdiń jolların jaqsılaw zárúrligi sebepli transport kommunikaciyaları boyınsha úlken jumıslar ámelge asırılmaqta. Máselen, mámleketimizdi Pakistandaǵı Karachi portı menen avtomabil jolı arqalı baylanıstırıw, «Seraxs-Meshxet» temir jolınıń qurılıwı hám paydalanıwǵa beriliwi, «Qońırat-Beynew» avtomobil jolı qurılısı, «Tashkent-Andijan-Osh-Qashqar» avtomobil jolınıń qurılısı, Poti-Baku-Turkmenbashı-Ashxabat-Tashkent baǵdarııń ashılıwı solardıń ishine kiredi.
Ǵárezsizliktiń dáslepki jıllarında Qazaqstan, Qırǵızstan hám Ózbekstan respublikaları Rossiya hám basqa sırt ellerge shıǵatuǵın eń jaqsı hám ıqsham Qońırat-Beynew avtomobil jolın salıwǵa kelisip alǵan edi. San mıń baylıqlardıń kózi sanalǵan Ústirt keńisligin basıp ótip, atqaratuǵın xızmeti jaǵınan doslıq baylanıslardı bekkemlew menen bir qatarda bul jol ekonomikalıq jaqtan júdá paydalı. Qazaqstan respubikasınıń shegarasına shekem 330 km. Qaraqalpaqstanlı jol qurıwshılardıń payına tiygen. Kelisim boyınsha Qazaqstan respublikası da óz tárepinen usınday joldı salıp tutastırıwı kerek.
Qońırat-Beynew avtomobil jolı 1996-jıldan baslap ılǵallı qurılıs maydanshasına aylandırılıp, oǵan dáslepki waqıtları Buxara, Qashqadarya walayatlarınıń qurılısshıları da belsendilik penen qatnastı. 1997-jıldıń avgust ayına shekem 80 mln. sumlıq jumıs kólemi islendi. 1997-jılǵa kelip barlıq awırmanlıq Qaraqalpaqstan jolshılarınıń moynına tústi.⁴⁸
Qońırat rayonlıq avtomobil jollar basqarmasında 3 uchastka, 2 proraplıq bólim, asfalt tayarlaw cexi bolıp, onda 150 jumısshı hám injener texnikler miynet etti. 1998-jılı «Qaraqalpaqavtojol» birlespesi Qońırat rayonında Qońırat-Beynew jolın remontlaytuǵın «Ústirt jollardan paydalanıw» basqarmasın dúzip, onıń qarawına 328 km. joldı bekitti.⁴⁹
1998-jılı Qońırat-Beynew avtomobil jolı qurılısı boyınsha 33 mln. sumǵa jaqın jumıs kólemi orınlandı. Joldıń 230 km. topıraq ultanı kóterilip, qıyırshıq taslar tóseldi.
Qońırat-Beynew xalıq aralıq avtomobil jolınan baslanıp Barsa-kelmes duz kánine alıp baratuǵın joldıń uzınlıǵı 12,6 km. ibarat, bahası 72,6 mln. sum. Bul jol 1998-jıl iske tústi.
Qońırat-Beynew avtomobil jolın salıwda Xorezmli jol qurıwshılar da miynet etti.⁵⁰
Búgingi kúni bar avtomobil jollardı xalıq aralıq talaplarǵa say qayta qurıw, jańa qurılıp atırǵan sanaat rayonların xalıqaralıq magistral jollar menen baylanıstıratuǵın avtomobil jollar qurıw tariyxıy áhmiyetke iye.
Muqáddes hadiste «jollar qurıw, kópirler qurıw ullı sawap is» dep atap kórsetilgeni álbette tosınnan emes.
Ústirt keńisligi arqalı ámelge asırılıp atırǵan «Ullı jipek jolı» baǵdarınıń pitkeriliwi menen elimiz arqalı Orta Aziyanı Evropa menen baylanıstıratuǵın transport arteriyasına negiz salınadı. Bul elimizdiń siyasiy, social-ekonomikalıq hám mádeniy rawajlanıwına, shet eller menen bayldanıslardıń kúsheyiwine keń múmkinshilikler jaratıp beredi.
Ǵárezsizlikke eriskennen keyin, qońsılas mámleketler hám Jer júzilik okeanǵa shıǵıwdı támiyinleytuǵın eń qısqa isenimli transport jolların dúziw máqsetinde transport baylanıslarınıń xalıq aralıq sistemasına ayırıqsha dıqqat bólinbekte.
Bunıń sebebi sonda, respublikanıń geografiyalıq jaylasıw jaǵdayına baylanıslı, birneshe on jıllıqlar dawamında biziń sırt eller menen ekonomikalıq baylanıslarımız tiykarınan temir jollar arqalı ámelge asırıldı. Júkler burınǵı Sovetler Awqamınıń Qara teńiz, Baltik teńizi, sonday aq Yapon teńizi hám Arqa teńiz boylarındaǵı portlar arqalı tasıldı. Bunday transport jolları menen júk tasıw qımbatqa túsip ǵana qoymastan, al túslik baǵdarda transport kommunikaciyaları is júzinde rawajlanbadı.
SSSR tarqalıp ketkennen keyin sırtqı kommunikaciyalar mashqalası Ózbekstan ushın jáne de keskinlesti. Sebebi, endi teńiz portlarına shıǵıw ushın bir neshe ellerdiń aymaǵı arqalı ótiwge tuwra kelmekte. Ózbekstan teńiz portlarınan eń uzaqta jaylasqan mámleket bolıp qaldı. Eń qısqa jol 3 mıń kilometrge jaqındı quraydı.
Jer júzilik tájiriybe tikkeley teńizge shıǵa almaytuǵın mámleket sırtqı ekonomikalıq operaciyalarda ádewir utqızatuǵının kórsetpekte. Bul Ózbekstan mısalında jáne bir márte tastıyıqlanbaqta.
Oraylıq Aziya respublikaları, Ekonomikalıq birge islesiw shólkemine (EKO) ǵa kiretuǵın basqa mámleketler arasında húkimetler aralıq shártnama dúzildi hám Tedjen –Seraxs-Meshxed temir jolın qurıw ámelge asırıla basladı. Bul temir jol Pekindi Stambul menen baylanıstıratuǵın Transaziya magistralınıń quram bólegi bolıp esaplanadı.
Bul transport jolı arqalı hárekettiń baslanıwı Ózbekstannıń hám Shıǵısta Aziya-Tınısh okeanı regionındaǵı mámleketler menen hám Batısta – Turkiya hám ol arqalı Evropa menen sırtqı sawda baylanıslarınıń qosımsha pát alıp kúsheyiwine túrtki boladı. Usınıń menen birge, júk tasıw uzaqlıǵı hár eki baǵdarda da eki eseden artıq qısqaradı.
Ózbekstan temir jollar qurılısında qatnasıw menen birge Qıtay hám Pakistanǵa alıp baratuǵın Andijan-Osh-Ergashtam-Qashqar, sonday aq Buxara-Seraxs-Meshxed-Tegeran hám Termez- Gerat-Kandagar-Karachi avtomobil jolların qurıw hám qayta islewde úles qosıp qatnasıwǵa da mápdar bolıp tabıladı. Bul jollar Hind okeanına shıǵıwımızǵa múmkinshilik beredi. Usı transport jollarınan paydalanıw EKO mámleketlerine alıp baratuǵın joldı úsh mártebe qısqartadı.
Usı kontinentler aralıq magistrallardı qáliplestirgennen hám olardıń texnikalıq jaǵdayın bekkemlegennen keyin Ózbekstan hám Oraylıq Aziya mámleketleriniń sırtqı ekonomikalıq baylanısların ámelge asırıw ushın qolay múmkinshilikler dúziledi. Aziya –Tınısh okeanı regionındaǵı mámleketlerden, Hindstan hám Qıtayddan :aqın Aziya ellerine, Turkiyaǵa, sonday aq Evropa mámleketlerine júk hám jolawshı tasıwdı keńeytiw ushın qolay sharayatlar jaratıladı. Bunnan tısqárı, ámeliy Ullı jipek jolınıń baǵdarlarına sáykes keletuǵın bul kommunikaciyalar arqalı dúnyanıń kóplegen mámleketleri menen turaqlı túrde mádeniy, sayaxat hám iskerlik qatnasıqların ornatıwǵa boladı. Tiykarında, bunıń menen ǴMDA hám Oraylıq Aziya regionı mámleketleri ushın jer júzilik bazarǵa alıp shıǵatuǵın «túslik jol», Túslik, Túslik-Shıǵıs Aziya hám Jaqın Aziya mámleketleri ushın Oraylıq Aziya bazarına alıp baratuǵın «arqa jol» ashıladı.
Oraylıq Aziyanıń júreginde jaylasqan Ózbekstan Qıtay ekonomikalıq kooperaciyası ámelge asırılıwınan maksimum payda alıw ushın úlken imkaniyatlarǵa iye. Respublikanın teńizge shıǵıw imkaniyatınıń joq ekenligin esapqa alsaq, «Jipek jolı ekonomikalıq belbewi» ol ushın úlken kızıǵıwshılıq payda etedi.
2019-jılı may ayında Pekinde bolıp ótken joqarı dárejedegi forumda Ózbekstan Qıtay ideyasın ámeliy júzege shıǵarıwǵa qaratılǵan bir neshe anıq usınıslardı ortaǵa tasladı. Sonıń ishinde Ózbekstan Respublikası Prezidenti Shavkat Mirziyoev «Qıtay-Qırǵızstan-Ózbekstan» temir jolı kurılısın tezirek baslaw áhmiyetine itibar karattı.
Ózbekstan jergilikli ónimlerin jańa – Qıtay hám basqa mámleketler bazarlarına alıp shıǵıw ushın Qıtay Xalıq Respublikasınıń imkaniyatları hám dereklerinen paydalanıwı, milliy ekonomikanıń tiykarǵı tarawlarına investiciyalar kirgiziw, logistik imkaniyatlardı jáne de tolıgıraq ámelge asırıwı múmkin.
«Jipek jolı» joybarları kóleminde Oraylıq Aziya aymaǵı hár qıylı mámleketlerdiń itibarında bolıp keldi. AQSh, Rossiya, Hindistan, Evropa Awqamı, Túrkiya aymaqlık birge islesiw joybarların ortaǵa taslap kelmekte. Bul joybarlar úlken infradúzilme joybarların kózde tutpaǵan.
Qıtay húkimeti tárepinen ortaǵa taslanǵan «Jipek jolı» joybarın Ózbeksan birinshilerden bolıp qollap quwatladı. 2013 jılı bul baslama járiyalanǵannan keyin Qıtay óziniń sırtkı investiciya hám sawda baylanıslarınıń hámmesin «Bir mákan, bir jol» bayraǵı astında jámledi. «Bir mákan – bir jol» Qıtaydıń rásmiy sırtkı ekonomikalıq siyasatı dárejesine kóterildi.
Ózbekstan 1991-jıldan baslap Qıtay xalıq Respublikası menen ekonomikalıq baylanıslardı alıp barmaqta. Qıtay Ózbekstannıń eń iri kommerciyalıq sheriklerinen. Qıtay Ózbekstan ushın eń iri shet el investor. 2017 jıldıń ózinde sawda aylanısı kólemi 5 milliard AQSh dollarına teń boldı⁵¹.
Qıtay shirketleri mámleketimizde úlken inıesticiya kelisimleri dúziwge erisken. Máselen, gaz hám uran qazıp alıw boyınsha jámi 15 milliard AQSh dollarlık kelisimlerge qol qoyılǵan. Qospa kárxanalar sanı 700den kóp bolıp, bunda Qıtay investiciyası jámi 8 milliard AQSh dollarınan aslamdı kuraydı.. 
«Jipek jolı» Ekonomikalıq mákanı qurılısındagı birge islesiw Ózbekstan-Qıtay xalıqaralıq baylanıslarınıń tiykarǵı baǵdarına aylandı. Sonlıqtan, Qıtay shólkemlestirgen dáslepki global finans institutı – Aziya infrastruktura banki hám Investiciya bankinde Ózbekstan shólkemlestiriwshi sıpatında qatnastı hám onı belsendi qollap-quwatladı.
Prezidentimiz 2017 jıl may ayında Bir mákan- bir joldıń birinshi Forumı ushın Pekinge mámleketlik sapar menen birdı hám Qıtay Xalıq Respublikasınıń iri mámleketlik shirketleri hám bankleri menen sóylesiwler alıp bardı. Nátiyjede jámi bahası 22 miliiard AQSh dollarlık 100 den aslam kelisimlerge erisildi.
Transport infradúzilmesi bolmaǵan, dúnya portlarına shıǵıw ushın keminde eki mámleketti kesip ótiwi lazım bolǵan Ózbekstan ushın bul joybarda qatnasıw Evropa Awqamı, Jaqın Shıǵıs hám Qıtay sıyaqlı iri global bazarlarǵa nátiyjeli integraciyalasıwǵa járdem beredi.
Bir mákan – bir jolǵa qosılıw arqalı Ózbekstan húkimeti sawda jolların diversifikaciya etiw imkaniyatın qolǵa kirgiziwi múmkin. Ásirese, «Jipek jolı» Ekonomikalıq mákanınıń úsh trans Evroaziya ekonomikalıq bólekleri arasında Qıtaydan Oraylıq Aziyaǵa, keyin Rossiya arqalı Evropaǵa (Baltik teńizine shekem) alıp baratuǵın ekonomikalıq bólegi hám Qıtaydan Oraylıq Aziya hám Batıs Aziya arqalı Persiya qoltıǵı hám Jer Orta teńizine shekem sozılǵan jollar áhmiyetli bolıp tabıladı.
Qıtay ortaǵa taslaǵan bul baslama eki baǵdar – qurǵaqlıq hám teńiz jolların rawajlandırıw hám óz-ara baylanıstırıw arqalı mámleketler arasında birge islesiw mexanizmin bekkemlewge qaratılǵan. Búgingi kúni ol Aziya, Evropa hám Afrikadaǵı 65 mámleketti óz ishine alǵan. Keleshekte oǵan basqa mámleketler de qosılıwı nátiyjesinde global ekonomikalıq mákanǵa aylanadı.
«Bir mákan, bir jol» joybarınıń tiykarǵı máqsetlerinen biri global erkin sawda tartibin qollap-quwatlaw, Aziya, Evropa hám Afrika mámleketleri arasında integraciyanı keńeytiwge qaratılǵan. Pútkil joybardıń shama menen ekonomikalıq kólemi 21 trillion AQSh dolların quraydı⁵².
Búgingi kúni 100 den aslam mámleket joybarda qatnasıw tilegin bildirgen, 40 tan aslamı Qıtay menen birge islesiw boyınsha kelisimge qol qoyısqan. Nátiyjede 2013 jıldan 2017 jılǵa shekem Qıtay hám «Bir mákan, bir jol» joybarına qosılǵan mámleketler arasında sırtkı sawda aylanısı 4,8 trillion AQSh dollarına jetti, jıllıq ósim 4 payızdan aslam boldı.
Qıtay joybarı kóleminde eki tárepleme hám kóp tárepleme birge islesiwdi názerde tutıwshı «iykemleskish mexanizmler»di qollap kelmekte. Qıtaydıń tranzit-logistika tarawına tiyisli joybarları Oraylıq Aziya mámlketleriniń dúnya bazarına shıǵıwı, basqa mámleketler menen sanaat kooperaciyasın bekkemlewge keń jol ashıp bermekte.
Mámleketimiz ushın teńiz portlarına shıǵıw júdá áhmiyetli. Sonlıqtan, Qubla Aziya, Jakın Shıǵıs hám Afrika bazarlarına shıǵıw imkaniyatın beriwshi xalıqaralıq transport bóleklerin shólkemlestiriw boyınsha joybarlarda belsendi qatnaspaqta.
Sonıń ishinde, 2016 jılı Ferǵana alabın Ózbekstannıń basqa aymaqları menen baylanıstırıwshı «Angren-Pop» elektrlestirilgen temir jolı kurıldı. Bul baǵdar Qıtayǵa shekem bolǵan qashıqlıqtı 270 kilometr qısqartıw imkaniyatın berdi. Bunnan tısqarı, «Qıtay-Qırǵızstan-Ózbekstan» temir jolınıń qurılısı mámleketimiz ushın úlken ekonomikalıq imkaniyatlar ashadı. Nátiyjede mámleketimizden Qıtay hám Orta Shıǵısqa tuwrıdan-tuwrı shıǵıw imkaniyatı júzege keledi, júk tasıw waqtı 5-6 sutkaǵa qısqaradı. Jańa avtomobil jolları, sonıń ishinde, «Andijan-Osh-Irkishtam-Kashǵar» qatnasın ashıw aymaq mámlketleri arasında óz-ara mápdarlı baylanıslardı keńeytip, olardıń ekonomikalıq rawajlanıwına qosımsha kúsh baǵıshlaydı.
«Jańa jipek jolı»nıń baslı baǵdarı Oraylıq Aziya arqalı 6500 km. bolıp, sonnan 4000 km. qıtay aymaǵında Tınısh okeanı jaǵalawınan Sinczyan-Uygur avtonom rayonına shekemgi aralıqta ótkiziliwi nazerde tutılǵan. Bunnan soń Qazaxstan, Ózbekstan, Túrkmenstan, Iran, Irak, Siriya hám Turciya arqalı ótedi, ol jerden Evropaǵa — Bolgariya, Rumıniya, hám Chexiyadan Germaniyaǵa baradı. Bas joldan basqa qońsı ellerge tarqalıwı rejelestirilgen.
Keń kólemli «Jańa jipek jolı» strategiyasın usınıwda Qıtaydıń mápleri:
Jańa transport koridorları Qıtaydan Evropaǵa júklerdi tasıw múddetin házirgi teńiz jolı arqalı 45—60 sutkadan qurǵaqlıqtaǵı jol menen 10—13 sutkaǵa qısqartadı. Bul júklerdi jetkiziwdi ádewir optimallastıradı hám kóplegen qıtay tovarların arzanlatadı, Qıtaydıń evropa hám aziya bazarlarında, sonday-aq Afrika hám Jaqın Shıǵısta jańa bazarlardı iyelewde jaǵdayın bekkemleydi.
Jańa bazarlardı iyelew sońǵı jılları ósiwi tómenlegen qıtay ekonomikasınıń bunan bılay ósiwi ushın úlken áhmiyetke iye. Qıtayda házirgi zaman ekonomikalıq hám texnologiyalıq turmısqa tartılmaǵan júzlegen million diyxanlardıń bolıwına qaramastan, Qıtayda insan resursı sheksiz emes. Bunnan bılay ósiw hám rawajlanıw qıtay tovarların, texnologiyaların shet ellerde keń kólemde qollanıwın talap etpekte. Qıtay temir jol hám qurılıs kompaniyalarınıń óz shegarasınan sırtqa shıǵıwına mápdar, óytkeni bul tarawlardı on jıllıqlar aldına jumıs penen támiyinlewi zárúr. 2014 jılı Qıtayda 16 mıń km. joqarı tezliktegi temir jol magistralları (pútkil dúnyadaǵı joqarı tezliktegi temir jol magistrallarınıń 60 %) qurıldı, al on jıllıqtıń aqırında Qıtayda joqarı tezliktegi temir jol magistrallarınıń ulıwma uzınlıǵı 30 mıń km. ge jetiwi tiyis.
Qıtay tranzit-transport koridorların diversifikaciya etiw siyasatın ámelge asırmaqta. Házir Qıtaydan Evropaǵa 3 baǵdar bar:
1. Transsibir temir jolı (13000 km) - Rossiya hám Qıtay shegarasınan Rotterdamǵa shekem.
2. Lyanyunchan portınan Rotterdamǵa shekem teńiz jolı (10900 km).
3. Shanxay-Rotterdam baǵdarı (15000km).
Házirgi kúnde Qıtaydıń Evropa menen ámelge asırıp atırǵan 95% sawda kólemi qıyın hám qımbat baǵdar: avtomobil, temir jol, teńiz transportınan ibarat marshruttı óz ishine aladı. Bul baǵdarda ónim jetkizip beriw 40 kúnge shekem sozılıwı múmkin, ámelge asırılıp atırǵan joybar arqalı bul múddetti 11 kúnge shekem qısqartıw múmkin. Bul bolsa, óz nawbetinde, Qıtay ushın transport qarejetlerin azaytıw hám tovarlardıń dúnya bazarında básekige shıdamlılıǵın kóteriw imkaniyatın jaratadı.
Qıtay Oraylıq Aziya menen hár qıylı tarawlarda (energiya, transport, sawda) kóp tárepleme birge islesiwdi qáliplestiriw maqsetinde kóplegen joybarlardı ámelge asırmaqta. Oraylıq Aziya hám Qıtay arasındaǵı áhmiyetli energiya joybarlarınan biri Túrkmenstan gazın 1100 km lik milliy gaz trubası boylap, Ózbekstan hám Qazaxstan arqalı Qıtayǵa jetkiziw. Bul joybar 2009 jılı óz xızmetin basladı. Basqa energiya joybarlarınan biri Qazaxstan-Qıtay neft trubasın qurıw joybarı bolıp, ol Qıtayǵa tuwrıdan - tuwrı jılına 14 million tonna neft import etiw imkaniyatın beredi.
«Ullı jipek jolı ekonomikalıq koridori»n shólkemlestiriwde Ózbekstan ekonomikalıq potencialı boyınsha úlken strategiyalıq áhmiyetke iye. Ózbekstanda 171 den aslam neft hám tábiyǵıy gaz derekleri tabılǵan bolıp, 594 million barrel neft qorı bar ekenligi tastıyıqlanǵan. Ózbekstanda jılına 80 tonna altın qazıp alınadı HÁm Ózbekstan bul boyınsha dúnyada jetinshi eń iri altın óndiriwshi esaplanadı. Ózbekstan paxta talshıǵı eksportı boyınsha dúnyada kúshli úshlikke kiredi⁵³. Tiykarǵı sawda islerin alıp barıwshı mámleketleri Rossiya, Túrkiya, Qıtay hám Qazaxstan esaplanadı.
Sońǵı jılları Ózbekstan menen Qıtay arasında baylanıslar jańa basqıshqa kóterildi. Máselen, mámleketlerimiz arasındaǵı tovar almasıw kólemi 2014 jılı 5,5 mlrd AKSh dollarınan ótti. QXR basshısınıń 2013 jıl sentyabr ayında Ózbekstanǵa mámleketlik saparı kóleminde ulıwma bahası 15 mlrd AKSh dollarına teń joybarlardı ámelge asırıwǵa tiyisli 31 hújjetke qol qoyıldı⁵⁴.
Máselen, Qıtay Milliy neft-gaz korporaciyası Ózbekstandaǵı keleshegi ugle­vodorod kánlerin úyreniw hám olardı ózlestiriw menen shuǵıllanbaqta⁵⁵. Bunnan tısqarı, tabiyǵıy gazdı tereń qayta islew joybarı ámelge asırılmaqta. Ullı jipek jolınıń janılǵı-energetika tarawında Oraylıq Aziya – QXR gaz tarmaǵınıń Ózbekstan aymaǵı arqalı ótiwi óz-ara isenimli mápdarlı múnásibetlerdiń ayqın dáliyli. 2014 jılı jılına 25 mlrd kub metr gazdı jetkizip beriw imkaniyatın beretuǵın Oraylıq Aziya-Qıtay gaz trubasınıń 1830 kilo­metr uzunlıqtaǵı úshinshi tarmaǵınıń iske túsiriliwi⁵⁶ bul boyınsha alıp barılıp atırǵan háreketlerden derek beredi. Bul joybar, álbette, Ózbekstanǵa sawda boyınsha birge islesetuǵın mámleketlerdi kóbeytiwge járdem beredi.
Ózbekstan Respublikasınıń XX1 ásirde Evropanı hám Aziya-Tınısh okeanı mámleketleri menen baylanıstırıwshı geosiyasiy transport potencialı áhmiyetke iye hám sonıń menen birge keleshegi bar faktorlardan esaplanadı. Sol sebepli házirgi waqıtları Ózbekstan ushın onıń aymaǵınan ótiwshi koridorlarda háreketlenettuǵın júk tasıwshı hám onı qadaǵalawshı kompaniyalar ushın paydalı hám qolaylı transport ortalıǵın jaratıw global kólemdegi wazıypalardan biri esaplanadı.
«Ullı jipek jolı ekonomikalıq koridorı» joybarın ámelge asırıwda Rossiya faktorın umıtpaw zárúr. Óytkeni tariyxıy jaqtan Oraylıq Aziya aymaǵı menen jetekshi birge islesiwge dawagerlik etip kiyatırǵan Rossiya ushın aymaqta Qıtay tásiriniń kúsheyip barıwı qáwip sıpatında qaralıwı hám «Ekonomikalıq koridor» koncepciyasın ámelge asırıwda sheshiwshi tosqınlıq bolıwı múmkin. Rossiya bul joybarǵa óz máplerine qáwip salıwshı joybar sıpatında qaramaytuǵınlıǵın bayan etken bolsa da, «Ekonomikalıq aymaqtıń» qıtay xarakterine tán ekenligin atap ótpekte. Baska mámleketler tárepinen de bul joybar unamlı kútip alınbay atır, kerisinshe xalıqaralıq ekspertler Pekinniń bul baslamasına Shanxay birge islesiw shólkeminiń erkin sawda aymaǵın shólkemlestiriwge urınıwı sıpatında qaramaqta⁵⁷.
2020-jılı 16 iyul kúni Jipek jolı oraydarı Associaciyası (Silk road think tank association), Landjou Qıtay universitetiniń Bir mákan bir jol izertlew orayı hám qıtay zamanagóy xalıqaralıq izertlewler orayı (CCCWS) tárepinen «Bir mákan, bir jol» : Aziya mámleketleriniń pandemiyadan keyingi ekonomikalıq jaǵdayı hám birge islesiwdi rawajlandırıw» temasındaǵı xalıqaralıq forum shólkemlestirildi.
Búgingi kúni Jipek jolı aqıl orayları Associaciyası 140 Qıtay izertlew institutları hám «Bir mákan, bir jol» baslamasın qollap-quwatlawshı mámleketlerdiń 122 shet el analiz orayların birlestirgen. Associaciyanıń máqseti - «Bir mákan, bir jol» mámleketlerin óz-ara baylanıstırıwshı bar ekonomikalıq jollardı jáne de jetilistiriw hám jańa transport hám sawda jolların jaratıwǵa qaratılǵan strategiyalıq talkılawlar, siyasiy analiz, joybarlardı bahalaw hám talkılawlar ushın qloylı platforma jaratıwdan ibarat. 
«Bir mákan bir jol» baǵdarlaması ásirler dawamında adamzatqa xızmet etip kelip, sońǵı waqıtları umıtılǵan Ullı jipek jolın qayta tiklewde úlken áhmiyetke iye. Elimiz bul joybarlardı qollap-quwatlamaqta hám onı ámelge asırıw islerine belsene qatnaspaqta. Bul baǵdarlamalarda qatnasıw mámleketimizdiń sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwına hám transport baylanısın jaqsılıwda unamlı tásir etetuǵınlıǵına hesh qanday gúmán joq.