Ózbekstan respublikasi joqari HÁm orta arnawli bilim ministrligi berdaq atindaǵİ qaraqalpaq mámleketlik universiteti «Ózbekstan hám qaraqalpaqstan tariyxi»

Juwmaqlaw
XXI ásirdiń basında Ullı jipek jolın tiklew processi aktual máselelerdiń birine aylandı. Ayrıqsha atap ótiw zárúr, biziń respublikamız bul processtiń ámelge asıwında áhmiyetli qádemler islemekte, Ózbekstan BMSh nıń «Birge islesiwdi rawajlandırıw arqalı sawdanı keńeytiw» baǵdarlamasın ámelge asırıwda qatnaspaqta. Sonday-aq teńiz portlarına shıǵıwdı táminleytuǵın hám Ullı jipek jolın tiklewge múmkinshilik beretuǵın transport koridorların dúziw máselesi ortaǵa qoyılmaqta.
13-jılı mayda Bryusselde Evropa komissiyası tárepinen Oraylıq Aziya hám Kavkaz, sonday-aq Evropa awqamı mámleketleriniń wákilleriniń ushırasıwı shólkemlestirildi. Ushırasıwdan máqset Oraylıq Aziya hám Kavkazdaǵı jańa ǵárezsiz mámleketlerdiń ekonomikasın dúnya júzlik ekonomikaǵa integraciyalaw máselesin qarap shıǵıw boldı. Bul másele birinshi gezekte transport hám komunikaciya sistemasın rawajlandırıw menen baylanıslı boldı. Bryussel ushrasıwında Evropa-Kavkaz-Aziya transport koridorı - TRASEKAnı dúziw máselesi kórip shıǵıldı. Bul ushırasıw Ullı jipek jolın qayta tiklewde birinshi ámeliy qádem boldı. Bunda Oraylıq Aziya respublikaları, ekonomikalıq birge islesiw shólkemi (EKO) elleri arasında húkimetler aralıq shártnamaǵa qol qoyıldı. Bul shártnamaǵa sáykes Pekindi Stambul menen baylanıstıratuǵın TransAziya magistralınıń bir bólimi bolǵan Tedjen-Seraxs-Meshxed temir jol baǵdarın qurıw ámelge asırıldı. Onıń ámelge asırılıwında áhmiyetli qádem 16 jılı Seraxsta Oraylıq Aziya hám Iran temir jol magistrallarınıń qosılıwı boldı. Bul transport koridorınıń ashılıwı Ózbekistannıń Shıǵısta (9 Aziya-Tınısh okeanı úlkesi elleri), Batısta (Turkiya hám onnan arman qaray Evropaǵa) sırtqı sawda baylanıslarınıń ósiwine múmkinshilik beredi.
TRASEKA joybarın ámelge asırıw teńiz, temir jollar hám avtomobil jolları júklerin kompleksli rawajlandırıwdı názerde tutadı. Házirgi waqıtqa shekem iske túsirilgen jollar tarmaǵınıń uzınlıǵı 130 mıń km. ge jetti, al joybardı ámelge asırıwda 31 mámleket qatnaspaqta. Búgingi kúni Qıtay, Oraylıq Aziya, Qubla Kavkaz, Iran hám Turkiya temir jolları bir transport sistemasına aylanbaqta.
«TASIS» baǵdarlaması kóleminde Evropa Awqamınıń texnikalıq járdemin ámelge asırıw arqalı «TRASEKA» joybarın júzege shıǵarıw Ózbekstandı kommunikaciya hám transport penen támiyinlewdegi qıyınshılıqlardı saplastırıwda keleshegi júdá úlken áhmiyetke iye. Bul joybar Oraylıq Aziya mámleketlerin, Azerbayjan, Gruziya aymaǵı arqalı Qara teńiz portlarına alıp baratuǵın Transkavkaz magistralın qáliplestiriwdi názerde tutadı.
Ózbekstan temir jollar qurılısında qatnasıw menen birge Qıtay hám Pakistanǵa alıp baratuǵın Andijan-Osh-Ergashtam-Qashqar, sonday aq Buxara-Seraxs-Meshxed-Tegeran hám Termez-Gerat-Kandagar-Karachi avtomobil jolların qurıw hám qayta islewde úles qosıp qatnasıwǵa da mápdar bolıp tabıladı. Bul jollar Hind okeanına shıǵıwımızǵa múmkinshilik beredi. Usı transport jollarınan paydalanıw EKO mámleketlerine alıp baratuǵın joldı úsh mártebe qısqartadı.
Ústirt keńisligi arqalı ámelge asırılıp atırǵan «Ullı jipek jolı» baǵdarınıń pitkeriliwi menen elimiz arqalı Orta Aziyanı Evropa menen baylanıstıratuǵın transport arteriyasına negiz salınadı. Bul elimizdiń siyasiy, social-ekonomikalıq hám mádeniy rawajlanıwına, shet eller menen bayldanıslardıń kúsheyiwine keń múmkinshilikler jaratıp beredi.
Ullı jipek jolında turizmdi rawajlandırıw kewil awdaralıq orınlardı qorǵawda, tariyxıy arxitekturalıq esteliklerdi rekonstrukciya etiwde, ekologiyalıq jaǵdaydı jaqsılawda járdem beriwi tiyis.
«Bir mákan, bir jol» baslamasında mámleketimiz belsene qatnasıp kelmekte. «Bir mákan - bir jol» kóleminde joybardıń ámelge asırılıwı kóplegen faktorlar menen baylanıslı. Onıń mámleketimizde nátiyjeli ámelge asırılıwındagı faktorlar tómendegilerden ibarat:
Birinshiden, Qıtaydan qarız hám texnologiya alıp atırǵan mámleketlerden ayrıqsha itibar menen jumıs alıp barıw talap etiledi. Ózbekstan ushın Bir mákan – bir jol joybarı mápdarlı bolıwı ushın alınıp atırǵan karız hám infrastruktura joybarları qay dárejede paydalı bolıwı múmkin ekenligin orınlı bahalay biliw talap etiledi.
Ekinshiden, adminstrativlik reformalar qánshelli ámelge asırılıwına qaramastan, SSSRdan qalǵan miyras – korrupciyalasqan eski sistemanı reforma islemey turıp alınǵan qarız qárejetlerini ózlestirilip, bir bólimi talan-taraj etilip, basqa bólimi nátiyjesiz jumsalıp ketiwi anıq. Óytkeni mámleket múlkine bolǵan bunday múnásibet aldıńǵı dúzimde «jaksı» qáliplesken bolıp, onnan kutılmasaq alǵa ilgeriley almaymız.
Úshinshiden, «Jipek jolı» turizmi hám temir jol joybarları sıyaqlı baslamalar menen Ózbekstan tárepi Qıtay menen nátiyjeli diplomatiyalıq baylanıstı dawam ettiriwi monolog emes, al dialog formasında alıp barılıwı lazım. Joybarlar tek jol-kópirlerdi kurıw ǵana emes, bálkim óndirip shıǵaratuǵın fabrika hám zavodlar sıyaqlı sanaat komplekslerin rawajlandırıwǵa qaratılıwı áhmiyetli. Bunda bir shette qalıp qoymaytuǵın vásele, kóshirip alıp kelingen zavod yamasa fabrika tábiyattı pataslamawı, insanlar salamatlıǵına qáwip salmawı zárúr.
Ullı jipek jolınıń qayta tikleniwi hám rawajlanıwı jer júzi xalıqlarınıń ekonomikalıq, siyasiy hám mádeniy jaqtan jaqınlasıwına, xalıqaralıq qarama-qarsılıqlı máselelerdi tınısh jol menen sheshiwge, Shıǵıs hám Batıs elleri arasında baylanıslardı bekkemlewge xızmet etiwi sózsiz.
Ózbekstan Respublikası dúnya júzilik sheriklik penen birge Ullı jipek jolında turizmdi, ilimiy hám mádeniy almasıwdı rawajlandırıwda belsendilik penen qatnasıp kelmekte. Mámleketimiz transport kommunikaciyaları qurılısı hám rekonstrukciyalaw boyınsha joybarlardı ámelge asırıwǵa ayrıqsha itibar bermekte. Bul óz gezeginde Ullı jipek jolın is júzinde qayta tiklewge xızmet etedi.
Ullı jipek jolı haqqında xabarlardı keń túrde tarqatıwda Xalıqaralıq kompyuter tarmaǵı Internet áhmiyetli rol atqarmaqta. 2002 jılı Tashkentte tiykar salınǵan «Virtual Ullı jipek jolı» joybarı Evropa, Oraylıq Aziya, Kavkazartı elleriniń ilimiy kompyuter orayların birlestirdi hám ol bul ellerdiń alımlarınıń integraciyasın keńeytiwge baǵdarlanǵan.
Ullı jipek jolında turizmdi rawajlandırıw kewil awdaralıq orınlardı qorǵawda, tariyxıy arxitekturalıq esteliklerdi rekonstrukciya etiwde, ekologiyalıq jaǵdaydı jaqsılawda járdem beriwi tiyis.
Ullı jipek jolınıń qayta tikleniwi hám rawajlanıwı jer júzi xalıqlarınıń ekonomikalıq, siyasiy hám mádeniy jaqtan jaqınlasıwına, xalıqaralıq qarama-qarsılıqlı máselelerdi tınısh jol menen sheshiwge, Shıǵıs hám Batıs elleri arasında baylanıslardı bekkemlewge xızmet etiwi sózsiz.