Ózbekstan respublikasi joqari HÁm orta arnawli bilim ministrligi berdaq atindaǵİ qaraqalpaq mámleketlik universiteti «Ózbekstan hám qaraqalpaqstan tariyxi»

Paydalanılǵan ádebiyatlar hám derekler dizimi …………………….. 78-80
Kirisiw
Temanıń aktuallıǵı hám tiykarlaması. Izertlenip atırǵan temanıń aktuallıǵı jańa konceptual-metodikalıq tiykarda, bul mashqala boyınsha ilimiy kóz qaraslardı hám koncepciyalardı salıstırmalı analiz etiw, toplanǵan maǵlıwmatlardı házirgi dáwir kóz qarasında ilimiy aylanısqa kirgiziw zárúrligi menen baylanıslı.
Ózbekstan aymaǵınan ásirler dawamında Shıǵıs hám Batıs ellerin baylanıstırǵan tranzit jollar ótken, bunda ishki hám sırtqı úlkeler arasındaǵı baylanıslar sistemasında Ózbekstannıń rolin úyreniw watan tariyxındaǵı ayrıqsha áhmiyetke iye máselelerdiń biri bolıp tabıladı.
Ózbekstan Respublikası TRASEKA, «Bir mákan-Bir jol» joybarlarına qatnasıw arqalı transport tarmaqların jetilistiriw hám shet el bazarlarına shıǵıwǵa háreket etpekte. Mámleketimiz basshısı Sh. M. Mirziyoevtıń Oliy Majliske Múrájatında atap ótkenindey: «Házirgi kúnde Oraylıq Aziyanı Hind okeanı menen baylanıstıratuǵın Trans-awǵan transport jolın qurıw baǵdarındaǵı dáslepki ámeliy qádemlerdi tasladıq. Bul joybardıń júzege shıǵarılıwı pútkil regionımızdı turaqlılıq hám ekonomikalıq ósiwdi tamiyinlewge sheksiz xızmet etedi»¹.
Házirgi dáwirde dúnya jámáátshiligi Ullı jipek jolın tiklew hám Ózbekstandı Qıtay menen baylanıstıratuǵın zamanagóy jollardı qurıw, sonday-aq Iran hám Kavkaz artı arqalı Qara teńiz portlarına hám Afganstan aymaǵı arqalı Hind okeanı portlarına shıǵıw boyınsha keń kólemli jumıslardı ámelge asırmaqta. Sonlıqtan tranzit jol qatnasların, ekonomikalıq hám mádeniy baylanıslardı izertlew tariyxıy tájiriybe kóz qarasınan házirgi dáwirde ámeliy áhmiyetke de iye.
1988-jılı YUNESKO tárepinen Birlesken Milletler Shólkeminiń dúnya júzilik dekadası kóleminde mádeniy rawajlanıw boyınsha «Ullı jipek jolı – birge islesiw jolın kompleksli úyreniw» baǵdarlaması qabıl etildi. Bul baǵdarlama boyınsha Oraylıq Aziya xalıqlarınıń civilizaciyası tariyxın keń hám hár tárepleme úyreniw názerde tutılǵan. Bul baǵdarlamanıń baslı máqseti Shıǵıs hám Batıs arasındaǵı mádeniy hám ekonomikalıq baylanıslardı rawajlandırıw hám bekkemlew boldı.
Ullı jipek jolın qayta tiklew boyınsha joybardıń ámelge asırılıwı Aziya, Evropa hám Amerika mámleketlerinde bul joldıń tariyxı menen shuǵıllanatuǵın onlaǵan ilimiy oraylar hám jámiyetlik shólkemlerdiń payda bolıwına sharayatlar jaratıp berdi. Olar Ullı jipek jolınıń ótmishi, sonıń menen birge búgingi kúnin hám onı qayta tiklew menen baylanıslı uzaq múddetke mólsherlengen keleshegin úyrenbekte.
Watan tariyxı menen shıǵıllanıwshı tariyxshılar ushın izertlenip atırǵan temanıń aktuallıǵın anıqlap beretuǵın faktorlardan biri sonnan ibarat, Oraylıq Aziya, sonıń ishinde Ózbekstan Ullı jipek jolınıń orayında jaylasqan. Usıǵan baylanıslı, Ózbekstanda tariyx iliminde izertlewdi kútip turǵan aktual mashqalalardıń biri Ullı jipek jolı tariyxın, onıń tariyxtanıwın, basqıshların, social-ekonomikalıq hám mádeniy rawajlanıwda tutqan ornın anıqlaw máselesi bolıp tabıladı. Onısız jańa mıń jıllıqtaǵı mádeniy, ruwxıy hám ekonomikalıq potencialdı tiklew menen baylanıslı aktual maselelerdi sheshiw múmkin emes.
Qıtay, Shıǵıs Aziya, Rossiya hám Evropa mámleketleri menen baylanıstırıwshı buwın sıpatında Oraylıq Aziyanıń áhmiyetiniń bárqulla artıp barıwı Ullı jipek jolı mámleketleriniń baylanısı tariyxın jańadan ańlap jetiwdi talap etpekte. Ótmishti úyreniw Oraylıq Aziyanıń, sonıń menen birge keń aymaqtı óz ishine alǵan Shıǵıs hám Evropanın házirgi zaman geosiyasatına baylanıslı kóplegen máselelerdi tereńirek ańlawǵa múmkinshilik beredi. Bul izertlep atırǵan temanıń tek akademiyalıq kóz qarastan emes, al ámeliy tárepten de aktual másele ekenligin anıqlap beredi.
Bunnan kórinip turıptı, «Ullı jipek jolın» tiklew boyınsha barlıq mámleketlerdiń qızıǵıwshılıǵı kúnnen kúnge kúsheyip barmaqta. Onıń qayta tikleniwi global áhmiyetke iye bolmaqta. Ótmishte neshe ásirler dúnya mámleketleriniń rawajlanıwına xızmet etken «Ullı jipek jolı» búgin jáne qayta tiklenip, haqıyqıy mánisinde xalıqaralıq kólemde jáne óz abıroyın tiklemekte. Bul joldıń qayta tikleniwi hesh qanday gúmansız, qatnasıwshı mámleketlerdiń social-ekonomikalıq hám mádeniy rawajlanıwına, óz-ara birge islesiwine unamlı tásir etedi.
Ullı jipek jolın qayta tiklew máselesin úyreniw tek ótmish ushın ǵana emes, ol búgingi qúni hám keleshektegi mámleketler arasındaǵı qarım-qatnaslardı anıqlawda, ekonomikalıq hám mádeniy baylanıstı zaman talabına sáykes jolǵa qoyıwda, olardı ilimiy analiz etiwde úlken áhmiyetke iye bolǵan aktual máselelerdiń biri bolıp qalmaqta.