Ózbekstan respublikasi joqari HÁm orta arnawli bilim ministrligi berdaq atindaǵİ qaraqalpaq mámleketlik universiteti «Ózbekstan hám qaraqalpaqstan tariyxi»

II - bap. Ullı jipek jolın tiklew boyınsha Evropa Awqamınıń alıp barǵan jumısları

1. 
   Evropa Awqamınıń TRASEKA joybarı hám onıń áhmiyeti
   

TRASEKA – bul Evropadan Batıs-Shıǵıs baǵdarı boyınsha, Qara teńizdi kesip ótip, Kavkaz hám Kaspiy teńizi arqalı Oraylıq Aziyaǵa shıǵatuǵın birden bir evroaziya transport koridorı joybarı bolıp tabıladı. Ol xalıqaralıq dúzilmeler, birinshi gezekte Evropa Awqamı tárepinen ádewir finans, shólkemlestiriw hám texnikalıq qollap kuwatlawǵa iye boldı.
Evropa Awqamınıń TRASEKA joybarın hár jılı finans penen támiyinlewi 9-11 mln evronı quraydı. TRASEKA qatnasıwshıları (Azerbayjan, Armeniya, Bolgariya, Gruziya, Qazaqstan, Qırǵızstan, Moldaviya, Rumıniya, Tajikstan, Túrkmenstan, Túrkiya, Ózbekstan, Ukrayna) ózleriniń geosiyasiy hám ekonomikalıq múmkinshiliklerin ámelge asırıwdı transport-kommunikaciya tarmaqlarınıń rawajlanıwı menen baylanıstıradı.
«TRASEKA» baǵdarın ámelge asırıw dúnya ellerin bir birine jaqınlastırıw menen birge, dúnya elleri arasında ekonomikalıq hám mádeniy birlikti hám jer júzilik tınıshlıqtı támiyinlewge xızmet etedi²⁹.
TRASEKA baǵdarlamasına birinshi ret 1993 jılı mayda Bryusselde 8 mámlekettiń: Azerbayjan, Armeniya, Gruziya, Kazaqstan, Qırǵızstan, Tajikstan, Túrkmenistan hám Ózbekstan sawda hám tranport minstrlerinin qatnasıwında ótkizilgen konferenciyada tiykar salındı.
Konferenciya qatnasıwshıları tárepinen Bryussel Deklaraciyası qabıl etilip, ol «TRASEKA»ǵa texnikalıq járdem beriw baǵdarlamasın ámelge asırıwǵa baslama salıp berdi. Bul baǵdarlama Evropadan Qara teńiz, Kavkaz, Kaspiy teńizi arqalı Oraylıq Aziya ellerine shıǵatuǵın transport koridorın rawajlandırıw ushın Earopa Awqamı tárepinen qárejet penen támiyinlendi³⁰.
XX ásirdiń 90 jıllarına kelip Kaspiy aymaǵında siyasiy jaǵdaydıń ózgeriwi nátiyjesinde Azerbayjan, Qazakstan hám Túrkmenstan sıyaqlı jańa suveren mámleketler júzege keldi. Bul bolsa Kaspiy teńizinen transport máqsetlerinde paydalanıw boyınsha Oraylıq Aziya menen Evropa mámleketlerin baylanıstırıwshı alternativ joybarlardıń payda bolıwına imkaniyat jarattı. Bunday jaǵdayda Kaspiy aymaǵında jaylasqan mámleketlerdi eki bólekke ajıratıw múmkin:
1. Tikkeley Kaspiy boyı mámleketlerin óz ishine aladı.
2. Kaspiy boyı mámleketleri menen shegaralas hám áhmiyetli transport jollarında jaylasqan Túrkiya, Gruziya, Armeniya hám Ózbekstan mámleketleri aymaǵın óz ishine aladı.
Bul tárepten Kaspiy teńiziniń áhmiyeti tariyxta bar bolǵan Evropanı Shıǵıs penen baylanıstırǵan «Ullı jipek jolı»nın bir bólimi sıpatında kózge taslanadı³¹. Evropa Awqamı Oraylıq Aziya mámleketleri menen múnásibet ornatıwda strategiyalıq qolaylı bolǵan Kaspiy teńizinen paydalanıwdı máqset etip qoyǵan. Bunı Evropa Awqamı tárepinen Kaspiy boyı hám Oraylıq Aziya mámleketleri menen birge islesiwdi jolǵa qoyıw baǵdarında iske túsirilgen TRASEKA (transport) baǵdarlaması mısalında kóriw múmkin³².
1996-1998 jılları baǵdarlamaǵa Ukraina, Mongoliya hám Moldaviya qosıldı. 2000 jılı martta Tbilisi qalasında Húkimetler aralıq Komissiyaǵa Bolgariya, Rumıniya hám Túrkiya rásmiy túrde Evropa Komissiyasına TRASEKA baǵdarlamasına qosılıw usınısı menen shıqtı hám xalıqaralıq transportta «Evropv – Kavkaz - Aziya» koridorın rawajlandırıw boyınsha tiykarǵı kóp tárepleme kelisimniń qatnasıwshılarına aylandı. 2009 jılı iyulde TRASEKAǵa Iran islam Respublikası qosıldı.
TRASEKA baǵdarlamasınıń tiykarǵı máqsetleri bolıp:
- Transsibir arqa baǵdarına alternativ bolǵan transport bólegin rawajlandırıw ushın mexanizmler jaratıw;
- Qatnasıwshı mámleketlerdiń siyasiy hám ekonomikalıq ǵárezsizligin qollap – quwatlaw hám basqalar;
- TRASEKA bólegin keleshekte Evropa transport tarmaǵına (TEN) qosıw³³.
TRASEKA joybarın ámelge asırıw teńiz, temir jollar hám avtomobil jolları júklerin kompleksli rawajlandırıwdı názerde tutadı. Házirgi waqıtqa shekem iske túsirilgen jollar tarmaǵınıń uzınlıǵı 130 mıń km. ge jetti, al joybardı ámelge asırıwda 31 mámleket qatnaspaqta. Búgingi kúni Qıtay, Oraylıq Aziya, Qubla Kavkaz, Iran hám Turkiya temir jolları bir transport sistemasına aylanbaqta.
1997- jılı aprelde Evropa Awqamı Tbiliside konferenciya shólkemlestirdi. Onıń jumısına Qara teńiz Ekonomikalıq Birge islesiw shólkemi hám TRASEKA baǵdarlamasına kiretugın ǴMDA elleri qatnastı. Konferenciyada 16 eldiń qatnasıwshıları TRASEKA hám Qara teńiz elleriniń Trans-Evropa tarmaqlarına qosılıw tilegin bildirdi. Ayırım eller (Bolgariya, Rumıniya hám Ukraina) Seraxs kelisimine qosılıw niyetin járiya etti. Bunday kelisim Azerbayjan, Gruziya, Túrkmenstan hám Ózbekstan arasında dúzildi. Onıń máqseti transport tarawında ulıwma siyasattı ornatıw boldı.

1998- jılı 8 sentyabrde Baku qalasında «TRASEKA – Tariyxıy Jipek Jolın Tiklew» atamasında xalıqaralıq konferenciya ótkizildi. Konferenciyada Azerbayjan, Bolgariya, Gruziya, Qırǵızstan, Moldaviya, Rumıniya, Túrkiya, Ózbekstan hám Ukraina Prezidentleri, húkimet basshıları, transport ministrlikleri hám 32 elden ekspertler, sonday-aq Evropa Komissiyasınıń wákilleri, 12 xalıqaralıq shólkemlerdiń wákilleri qatnastı. Onıń eń áhmiyetli juwmaǵı sonnan ibarat boldı, «Evropa-Kavkaz-Aziya» koridorın rawajlandırıw hám xalıqaralıq temir jol transportı, xalıqaralıq keme sawdası, xalıqaralıq avtomobil transportı, bajıxana maseleri hám basqalar boyınsha kelisimlerge qol qoyıldı.

2001- jılı 21 fevralda Bakude TRASEKAnıń Turaqlı Sekretariatınıń ofisi rásmiy túrde ashıldı.

2002-jılı 24-25 aprel kúnleri TRASEKAnıń hár jılı bolıp ótetuǵın konferenciyası Ózbekstan Respublikasınıń paytaxtı Tashkent kalasında bolıp ótti. Konferenciyada Bolgariya, Rumıniya hám Túrkiya TRASEKA baǵdarlamasınıń tolıq teń huqıqlı qatnasıwshısı dárejesin vlganlıǵı haqqında xabar qabıl etildi.

Evropa-Kavkaz-Aziya (TRASEKA) xalıqaralıq transport koridorı transport sistemasına 13 qatnasıwshı eldi, sonday-aq baqlawshı-ellerdi óz ishine aladı. Olar Shıǵıs-Batıs baǵdarında xalıqaralıq transporttı bunnan bılay rawajlandırıw ideyası átirapında birlesken³⁴.

Sońǵı jılları TRASEKAda transport tarawında birge islesiwdi oraylastırıwdıń hakıykıy mexanizmi qáliplesti.
Házirgi waqıtları TRASEKA óziniń rawajlanıwınıń jańa basqıshına kirdi. Evropa Awqamına jańa mámleketlerdiń kiriwi Evropa Awqamı Qara hám Kaspiy teńizi jaǵalawındaǵı ellerdiń shegarasına jaqınlastırdı.

18-jılı 8 sentyabrde Bakude bolıp ótken Ullı jipek jolın tiklewge baǵıshlanǵan xalıqaralıq konferenciyada qatnastı. Konferenciyada dúnyanıń 32 eliniń wákilleri, sonday-aq BMSh, Evropanı qayta tiklew hám rawajlandırıw banki, Jerjúzlik bank wákilleri qatnastı. Baku konferenciyasında onıń qatanasıwshıları TRASEKA joybarın ámelge asırıw boyınsha Komissiyanı hám baslı orayı Baku bolǵan turaqlı sekretariattı dúziw haqqında usınıstı qollap quwatladı. Temir jol qurılısı menen birge Ózbekstan Qıtay hám Pakistanǵa, sonday-aq Buxara-Seraxs-Meshxed-Tegeranǵa shıǵatuǵın Andijan-Osh-Irkishtam-Kashgar avtomobil jolın qurıw hám rekonstrukciyalawǵa qatnaspaqta.
Evropa transport koridorı TRASEKA (TRACECA, TRAnsport Corridor Europe-Caucasus-Asia) ideyası joybarı birinshi márte 1993 jılı mayda Bryussel konferenciyasında burınǵı SSSRdıń 8 mámleketiniń - Azerbayjan, Gruziya, Armeniya, Qazaq­stan, Túrkmenstan, Ózbekstan, Qırǵızstan, Tajikstannıń qatnasıwında aytıp ótilgen edi³⁵. Joybardı TASIS baǵdarlaması arqalı finans penen támiyinlewshi Evropa Awqamı hám Amerika Qurama Shtatı qollap quwatladı. 1999 jılı aprelde Vashingtonda bolıp ótken NATOnıń 50 jıllıǵın bayramlawda TRASEKA joybarı boyınsha arnawlı ushırasıwda rossiyanıń transport kommunikaciyalarına alternativa sıpatında rásmiy túrde qabıl etti.
TRASEKA koridorı Ullı jipek jolınıń zamanagóy modifikaciya etilgen baǵdarlamalarınan biri bolıp sıpatında esaplanadı. Ullı jipek jolın qayta tiklew ideyası SSSR ıdıraǵannan soń Oraylıq Aziya mámleketlerinde úlken áhmiyetke iye bola basladı.
TRASEKAnıń rásmiy baǵdarı: Qara teńizdiń Batıs jaǵalawındaǵı portlar (Stambul, Kon­stanca, Varna, Odessa) – Qara teńizde Poti (Gruziya) arqalı ótiw-Tbilisi--Baku-Kaspiy teńizi arqalı ótiw- -Túrkmenbashi- Bayram-Samarqand-Tashkent-Chımkent-Bishkek- Almata-Dostık.
TRASEKAnıń evropa transport sisteması menen baylanısı tómendegi baǵdarlar arqalı ámelge asırıladı:
a) Stambul portı (Evropaǵa shıǵıw; b) Konstanca portı; v) Varna portı; g) Odessa portı; d) Dunay dáryası. S Aziya transport tarmaqları menen TRASEKA koridorı qazaqstan-qıtay shegara Dostıq stanciyası arqalı baylanısadı³⁶.
Bul transkontinental magistrallardıń ómir súriwi Ullı jipek jolı baǵdarlarına sáykes keledi, Ózbekstannıń Oraylıq Aziya elleri menen sırtqı ekonomikalıq baylanısların rawajlandırıwǵa, Aziya-Tınısh okean úlkesindegi ellerge, Aziyada Hindstan hám Qıtayǵa, Turkiyaǵa, sonday-aq Evropa menen tranzit júklerdi tasıwdı keńeytiwge hám dúnyanıń kóplegen elleri menen turaqlı mádeniy hám turistlik qatnasıqlardı ornatıwǵa múmkinshilik beredi.
Jańa jipek jolı — Qıtaydan Evropa ellerine qurǵaqlıq arqalı júklerdi hám passajirlerdi alıp ótiw ushın Qıtay tárepinen usınılǵan Qazaxstan, Qırǵızstan hám basqa eller menen birgeliktegi kontinentler arasındaǵı jańa transport sistemasınıń koncepciyası bolıp tabıladı.
Zamanagóy Jańa jipek jolı házirgi dúnyada Qıtaydıń rawajlanıw strtegiyasınıń áhmiyetli bólimi— jańa jipek jolı Evraziyanıń orayı arqalı qolaylı hám tez tranzit baǵdarlardı jaratıp ǵana qoymastan, sonıń menen birge Qıtaydıń ishki úlkeleriniń hám qońsı ellerdiń ekonomikalıq rawajlanıwın kúsheytedi, sonday-aq qıtay tovarları ushın jańa bazarlardı payda etedi.
Qıtay «Jańa jipek jolı» joybarın Evraziyanıń, birinshi gezekte Oraylıq hám Orta Aziyanıń barlıq sawda-ekonomikalıq modelin keń kólemde qayta ózgertiw joybarı sıpatında usınıs etpekte. Qıtaylılar bul koncepciyanı «bir mákan – bir jol» dep ataydı. Ol pútkil dúniyanı orap alǵan kóplegen infradúzilmelik joybarlardı óz ishine aladı. Pútkildúnyalıq transport koridorları sisteması Avstraliya hám Indoneziya, pútkil Oraylıq hám Shıǵıs Aziya, Jaqın Shıǵıs, Evropa, Afrika hám Latın Amerikası arqalı AQShqa shıǵadı. Jańa jipek jolı kóleminde joybarlar ishinde temir jollar, asfalt jollar, suw hám hawa jolları rejelestrilgen. Esaplawlarǵa qaraǵanda, Jańa jipek jolı Jer sharınıń derlik yarımın – 4,4 mlrd adamdı óz tásirine aladı.
Qurǵaqlıq arqalı ótiw nazerde tutılǵan Evraziya jolı Iran, Hindstan, Myanma, Tailand, Pakistan, Nepal, Afganstan, Malayziya hám Qubla-Shıǵıs Aziyanıń basqa úlkelerin hám Kavkaz artın (Azerbayjan, Gruziya) baylanıstırǵan transkontinental temir jollar qurıwdı óz ishine aladı. Birlesken Milletler Shólkemi Evraziya qurǵpaqlıq kópirin, sonıń ishinde Transaziya temir jolı joybarın bunnan bılay keńeytiwdi usınıs etti.
Házirgi kúni Qıtay Aziya_Evropa tez júretuǵın baǵdarı hám «regionallıq kópirler» baǵdarlaması boyınsha bir neshe joybarlar ústinde islemekte, ol boyınsha Qıtaydan Evraziya, Shıǵıs Evropa hám Jer orta teńizine jol ashıladı. Bunı áyyemgi Ullı jipek jolınıń jańa kórinisi dep aytıw múmkin. Mısal ushın, Qıtay hám Túrkiyanıń úlken qalaların baylanıstırıwshı derlik 7000 kilometrlik temir jol baǵdarın qurıwǵa kelisilgen. Bul joybar boyınsha jumıs baslanǵan hám 2023 jılǵa shekem juwmaqlaw kútilmekte³⁷.
Qıtay Oraylıq Aziyada transport sistemasın rawajlandırıw ushın úlken muǵdarda investiciyalar ajıratpaqta. Máselen, 2013 jılı fevralda Qıtay húkimeti Qırǵızstan hám Ózbekstan arasında 2 mlrd AKSh dol­ları bahasındaǵs jańa temir jol qurılısı joybarın tastıyıqladı.
Qıtay – Qırǵızstan – Ózbekstan temir jolınıń qurılıp pitkeriliwi hám Túrkmenstan hám Iranǵa dawam ettiriliwine de úlken itibar berilmekte. Óytkeni bul Qıtaydı Persiya qoltıǵı hám Jaqın Shıǵıs aymaǵı mámleketleri menen baylanıstırıwshı eń jaqın jolǵa aylanıwı múmkin. Házir Qıtay menen baylanıstırıwshı transport koridorına Pakistan joqarı qızıǵıwshılıq bildirmekte hám «QXR – Qırǵızstan - Ózbekstan» koridorı menen baylanısıw itimalı joqarı, bul bolsa Oraylıq Aziya mámleketlerin Xind okeanına shıǵıwın támiiynlep beredi.
Ásirler dawamında Shıǵıs hám Batıs elleriniń ekonomikalıq, siyasiy, ruwxıy hám mádeniy jaqtan birge islesiwinde ayrıqsha orındı iyelep kelgen Ullı jipek jolı búgingi kúni de óziniń áhmiyetin joyıtqan emes. Sonlıqtan da derlik pútkil dúnya elleri bul transkontinental jollar sistemasın zamanagóy kommunikaciyalardan paydalanıp qayta tiklew máselesin ortaǵa qoymaqta, kóplegen joybarlar islep shıgılmakta, onın ayırımların is júzinde ámelge asırıwǵa háreketler islenbekte.