Ózbekstan respublikasi joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministrligi qaraqalpaq mámleketlik universiteti dizimge alındı: «Tastıyıqlayman»

«Atıp jı
ǵıladı, jatıp atadı...» 
Ástapurla, bul sahrayı xalıqtıń
Óytip qor
ǵaǵanday ne baylıǵı bar? 
Árastu: 
Qulan shólin súyer, qız
ǵısh uyasın, 
Adam elin súymes baylı
ǵı ushın, 
Súyer onı Watan bol
ǵanı ushın, 
Azatlıq hám Watan-eń ullı baylıq... 
Bul ideya poemada jalań halda emes, al tariyxıy hám real turmıslıq waqıyalar menen 
ápsanawiy-miflik, fantastikalıq waqıyalardıń júyi bilinbestey etip birikken kórkem sintezi 
dramalıq formada sheber súwretlewler arqalı ashıp beriledi. Bul sıpatlı belgilerine qarap poemanı 
ápsanawıy-tariyxıy-fantastikalıq drama-poema dese de boladı. Óytkeni, poemada bul formalıq 
sıpatlı belgilerdiń hámmesi de teńdey kózge taslanadı. Shı
ǵarma óziniń dramalıq forması 
boyınsha «Aktrisanıń ı
ǵbalı» liro-dramalıq poemasın yadqa saladı.
Poema tek formalıq jaqtan emes, orta
ǵa qoyǵan máselesiniń máńgilik mańızǵa iyeligi 
menen de úlken áhmiyetke iye. Sebebi, onda ulıwma insaniyatlıq máńgi ómir máselesi hár qıylı 
psixologiyada
ǵı, hár qıylı kásiptegi, hár qıylı qatlam wákilleri obrazı arqalı oǵada sheberlik 
penen kórkem hám isenimli etip ashıp beriledi. Mısalı, poemada Iskender patsha-(Aleksandr 
Makedonskiy) Jáhángir shax, Árastu (Aristotel) – áyyemgi grek alımı, Asqar – tas qashap músin 
so
ǵıwshı skulptor jigit, Ǵarrı ańshı-Asqardıń atası, Ptolomey-Iskender patshanıń áskerbasısı, 
Onesiya-Ayazxannıń qızı, Asqardıń qalıńlı
ǵı, Onesiya-w- Onesiyanıń shawlıǵınan tuwǵan 
quwlıq qızı, Sulayman patshanıń quw gellesi, máńgi suw izlewshiler, negr balası, gidrologlar, 
psixiatr vrachlar, akademik, Yurist, gid, diyxanlar, oyınshı qızlar, saray adamları sıyaqlı 
qaharmanlar hám personajlardıń qatnasıwı bunıń ayqın dáliyli.
Poemada syujettiń ıqsham qurılıwı, obrazlardıń sayram-sayram sheber jasalıwı, 
kompozitsiyalıq qurılısta
ǵı bir tutaslılıq formalıq-kórkemlik izlenisler sıpatında kózge taslanadı. 
Asqar, Onesiya, Iskender patsha obrazlarınıń kórkemlik penen sheber dóretilgenligin ayrıqsha 
atap ótiwimiz kerek.  
Poemada óziniń máńgi qalıwı ushın hátteki adamlardıń qanın da suwday a
ǵızıp jiberiwden 
tayınbaytu
ǵın Iskender patshanıń obrazı tariyxıy shınlıqqa say etip jaratılǵan:
«Máńgi suwdı tawıp beriń siz áwel, 
Al zamanlar menen til tabıw ja
ǵın, 
Onnan keyin bizge qoya ber, ustaz. 
Zamanlardı jarataman óz qolımnan, 
Zaman a
ǵımı dárya bolsa egerde, 
Juldızday esapsız láshkerim menen, 
Ol dáryanı burıp jiberemen men». 

---

36 
Asqar obrazı da kórkemlik penen jaratıl
ǵan obrazlar qatarına kiredi. Mártlik, ruwxıy 
kámillik onıń obrazınıń negizgi sıpatlı belgileri. Shı
ǵarmada shayirdıń kórkem qıyalı formaǵa 
say sátli shiqan. Poemanıń «Oyanıw», «Kosmosta
ǵı tozań», «Jatırqaw», «Uzaq juldızlar», 
Máńgilik bosa
ǵasında», «Mıń bulaqtıń basında», «Skif shatırı», «Góhiqap tawındaǵı gewgim» 
bólimleri logikalıq, kórkemlik jaqtan óz-ara tı
ǵız baylanısadı. Bir ayta ketetuǵın nárse-poemada 
shayir qaharmanlar obrazın jaratıwda ózi tańlap al
ǵan formaǵa say folklorlıq ápsanawiy-
fantastikalıq sıpatlardı qanshama tereńlestirgeni menen, bul obrazlardıń tariyxıy tamırların 
bekkem saqlap qaladı, olardıń ideyalıq-estetikalıq xızmetin búgingi kúnniń kóz-qarası menen 
sheber ushlastıradı. Mısalı, poemada Iskender patshanıń tariyxta jáhánge belgili bol
ǵan qanǵa da, 
dúnya
ǵa da kózi toymaǵan qanxorlıq, jawızlıq, Árastudıń oyshıl-danıshpanlıq, tapqırlıq, 
insanıylıq resalistlik sıpatları óziniń burın
ǵı tariyxıy halatın saqlaǵan halda isenimli sáwleleniwin 
tabadı. Al, olardıń obrazın jaratıwda
ǵı ápsanawıy-fantastikalıq usıllar bolsa, poemanıń formalıq 
belgilerin támiyinlew menen birge, onda
ǵı ortaǵa qoyılǵan tiykarǵı máseleler insan hám tábiyat, 
adamlar arasında
ǵı qarım-qatnas, sap-taza muhabbat, paraxatshılıq, jer-suw, ekologiya, Aral 
tá
ǵdiri mashqalaların ashıp beriwge xızmet etedi. Anıǵıraq etip aytqanda, poemadaǵı bul 
ápsanawıy-fantastikalıq usıl arqalı oguz (Oks)-Ámiw dárya suwınıń tartılıw sırı, máńgi bulaq 
suwınıń máńgi hayat beriwiniń aqıl
ǵa muwapıq emesligi, haqıyqıy máńgi bulaq - insan aqılı, 
onıń sap taza muhabbatı, úlken adamgershiligi, tınısh tatıwlıqta
ǵı paraxat turmısı ekenligi 
kórsetiledi.
Poemada
ǵı urısqumar, dańqparaz, miyrimsiz hám qanxor ásker bası Ptolemeydiń bir-birin 
shınnan súygen Asqar menen Onesiyanı tutqın etip qol
ǵa túsiriwi, solay etip, olardan máńgi 
bulaq suwınıń sırın biliwi, patshanıń buyrı
ǵı menen Asqardıń máńgi bulaq suwın alıp kelip, 
qaqpash balıqtı tiriltip sınap kóriwleri, dúnya-mal
ǵa, jer-jáhánge kózi toymaǵan nápsiqaw 
Iskender patshanıń ómirdi de máńgilik óziniki etip al
ǵısı kelip, máńgi bulaq suwınan ishiwi, bul 
suwdı Árastu menen Ptolemeyge de ishtiriwi, uyqı
ǵa ketiwi, tús kóriwi, túsinde 5500-jılı 
uyqıdan oyanıp, sol dáwir adamları menen ushırasıwı, dáwir adamları olardı akterlar shı
ǵar dep 
qabıl etiwi, olar menen hesh kimniń tariyxıy tul
ǵa sıpatında esaplaspawları, keleshek áwladlardıń 
ótkergen keńesi, ratsiyada
ǵı dawıs, vrachlar sóylesigi, aqırında Iskender, Ptolemeylerdiń emletiw 
ushın kosmosta
ǵı sanatoriyaǵa jiberiliwi, Iskender patsha menen Onesiya-2 arasındaǵı muhabbat 
sezimleri waqıyaları, mine, usınday ápsanawıy-fantastikalıq súwretlew usıllarınıń jemisi bolıp 
tabıladı.
Ptolemey bul waqıyalardı súwretlew barısında da urısqumar, miyrimsiz hám qanxor 
áskerbasshı sıpatında sın
ǵa alınadı. Al, bul súwretlewlerdegi Ashiq okeannan Aral teńizge 
suwdıń kelip túsiwi, dárya, teńiz suwınıń tasıp, hátte Ústirtti de suw basıp ketiwi, dárya 
tarnawına qurıl
ǵan shlYuzdı jırtıp, úsh akulanıń Aral teńizi basseynine ótip ketiwi, eń qáwipli 
urıs qurallarınıń shobıtxana svalkada jatıwı usa
ǵan fantastikalıq waqıyalar bolsa, poemanıń 
tiykar
ǵı ideyası-shayirdıń sap-taza hawalı, jeri hasıldar, dárya, teńizi suwǵa, dásturxanı nanǵa 
tolı, urıs-qa
ǵıssız jasaytuǵın paraxat ómir, sol ómirdi qádirlep-qásterlew iskerligi haqqındaǵı 
aytılajaq oylarınan derek beredi. Haqıyqatında da, shayir poemada súwretlenilgen bul bol
ǵan 
hám bolıwı múmkin bol
ǵan waqıyalar arqalı adamzattıń dúnyaxorlıq, jawızlıq, urısqumarlıq 
usa
ǵan jaman illetleri ómiriniń qısqa ekenligin, aqıbeti xorlıqqa alıp keletuǵınlıǵın, adamzat bul 
máńgi ómir ushın emes, insaniyattıń, tábiyattıń máńgiligi ushın gúresiwi kerekligin, solar ushın 
gúresken ómir 
ǵana máńgi azat hám abat ómir bolatuǵınlıǵın úlken kóregenlik hám kórkem 
sheberlik penen isenimli etip kórsetip bere al
ǵan.
Shayirdıń 80-jıllardıń ortasında jazıl
ǵan «Poseydonnıń ǵázebi» poeması ideyalıq baǵıtı 
boyınsha joqarıda biz tallap ótken «Máńgi bulaq» poemasına bir qansha jaqın keledi. Poema 
ideyası Aral tragediyasın, ekologiyalıq apatshılıqtıń aqıbetlerin kórsetiwge qaratıl
ǵan. Durıs, 
keshegi jaqın ótmishimizdegi Qaraqalpaqstanda tirishilik tiykarı bol
ǵan Ámiwdáryanıń suwı 
tartılıp, Aral teńiziniń qurıp, onıń ultanı duzlı qum dalańlıqlar
ǵa aylanıp ketkenligi sońǵı 
waqıtları hámmege bes barmaqtay ayan bolıp ketken tariyxıy haqıyqatlıq. Aral bar
ǵan sayın 
suw
ǵa emes, sózge tolıp, jer júzinen birotala joq bolıp ketiw halatına keldi. Usını túsingen 

---

37 
talantlı shayir I.Yusupov poemada bul haqıyqatlıqtı astarlı túrde, allegoriyalıq formada 
sáwlelendirip beredi.
Poema, haqıyqatında da, ideyalıq-estetikalıq ba
ǵdarı, syujetlik-kompozitsiyalıq qurılısı, 
obraz jasaw usılları boyınsha allegoriyalıq shı
ǵarma talaplarına tolıq juwap beredi. Sol ushın da 
ayırım ádebiyatshılar bul poema
ǵa allegoriyalıq shıǵarma sıpatında baha bergen
1
. Bılayınsha 
aytqanda, bul dóretpeni «allegoriyalıq poema» desek boladı. Sebebi, bul dóretpedegi 
allegoriyalıq mánige iye erteklik, ápsanawiy syujetler real turmıslıq waqıyalardıń jasırın astarı 
sıpatında berilgen. Bunı ayqın seziwimiz ushın poemanıń syujetlik mazmunına bir názer taslayıq. 
Poema syujeti dárya piriniń (áyyemgi grek miflerinde muhabbat qudayı) qızı Anaxitanıń teńiz 
qudayı Poseydonnıń balasına ashiq bolıw waqıyasınan baslanadı. Bir saparı Anaxita óziniń 
gózzal qızına dáryanıń aya
ǵındaǵı Kók teńizdiń astında Poseydonnıń ájayıp baǵı bar ekenligi, 
onda onıń bir-birinen sulıw úsh ulı sayranlap júretu
ǵınlıǵı haqqında aytıp beredi. Bul sózden 
tásirlengen qız usı úsh jigittiń birewin túsinde kóredi hám o
ǵan ǵaybana ashiq boladı. Balanı 
kórgenshe ası
ǵadı. Aqırı suw tulpardı urlap minip, súyiklisi júrgen teńiz jaqqa asaw dárya menen 
a
ǵıp ketedi: