Ózbekstan respublikasi joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministrligi qaraqalpaq mámleketlik universiteti dizimge alındı: «Tastıyıqlayman»
Download 1.59 Mb. Pdf ko'rish
|
Ibrayimtanıw (lekciya) @kitapxana 2021
|
Bazda qáwip-qáter kelgendey bolar,
40 Túnlerde qızıq tús kórgendey bolar, Ba ǵda ushıp-qonıp, palapanına Sayrawdı úyretip júrgendey bolar. Ulıwma, jas balanı bul jas jubaylardıń turmıs tárizi de, pák muhabbatları da, xosh hawaz talantı menen kórkem kelbetleri de súysindirip, ózine tartıp, kem-kem ruxıy jaqınlastıra beredi. Bir kúni «aqsaq pochta» front gazetasın ákeledi. Gazetada mu ǵallim jigittiń fronttaǵı erligi haqqında «Sayra, búlbil!» degen maqala shiqqan eken. Bul gazeta xabarı arqalı mu ǵallim jigittiń talantı qırlarına jáne bir dıqqat awdara otırıp, urıs ta, qaharmanlıq ta adamnan dáw júreklik penen sheberlik, ónerlilikti talap etetu ǵınlıǵın, haqıyqıy talantlı kórkem óner iyesiniń hesh jerde xor bolmaytu ǵınlıǵın kórsetpekshi boladı. Xattı «oqıp berip, kózine jas alǵan» lirik qaharman da onda ǵı bul sıpatlarǵa qattı súysinedi, oǵan tilekles boladı: «Sayra búlbil!» degen temasın qara! Urıs barar Dnepr ja ǵalarında, Shaqqan razvedchik bolıp jetisken Bizdi oqıtqan sol mu ǵallim aǵa. Búlbil bolıp sayrap keltirip babın, «Til» ákelgen eken tawıp esabın, Bul kewilli, jaw júrekli serjanttıń, «Solovey» der eken polkta laqabın (24-b.). Mine, usı front xabarı sebepli bala jigittiń jas jubaylar ǵa degen háwesi jáne de artadı, jas kelinshektiń gazetanı áste búklep, jupqasınıń ushına qásterlep túyip qoy ǵanları, «front jayda júrgen biziń sáwer yar bizlerdi sa ǵınıp sarǵaydımeken» dep jıllı lebiz kórsetiwleri oǵan degen súyispenshiligin burın ǵıdan da beter arttıra túsedi. Lirikalıq qaharman usılayınsha óz obrazınıń ishki jan-dúnyasın ashıw menen birge, waqıyalardıń bayanlawshısı, baqlawshısı, tikkeley qatnasıwshısı hám bahalawshısı sıpatında oqıwshını tıl turmısı, front jańalıqları menen de xabar etip baradı. Solay etip, waqıt, dáwir nápesi menen tı ǵız baylanıstaǵı lirikalıq qaharman obrazın keltirip shı ǵaradı. Máselen, shayir Qaraqalpaqstan tank kolonnasın dúziw ushın kim sıyırın, kim pulın, kim bahalı zatların berip úles qosıp atır ǵan awıl adamlarınıń ǵalaba xalıqlıq háreketlerin súwretlegende, olardıń jeńiske degen umtılısların, qaharmanlıq keypin, tıl menen fronttıń bekkem birligin kórsetiwdi názerde tutqan bolsa, usı waqıtlar menen parallel túrde berilgen abstrakt-simvolikalıq súwretlewler menen (jáne de búlbil uyasında ǵı waqıyalarda súwretlewge qayta oralıw arqalı) salqın urıstıń xalıqtıń tınısh, tatıw turmısın buzıp, shańaraqların shaypaltıp atır ǵanlıǵınan, bolajaq sum xabardan derek beredi. Poemada ǵı qaharmanlar obrazları lirikalıq qaharman, muǵallim jigit, onıń kelinshegi obrazları usılayınsha bir-biri menen tı ǵız baylanısta súwretlenip, usılayınsha bir-birin tolıqtırıp baradı. Al, sarı awılatkom sıyaqlı nákas personajlar obrazı bolsa qaharmanlıq isler dóretip atır ǵan qaharmanlardıń bul unamlı sıpatların, joqarı adamgershiligin, mártligin, sadıqlıǵın, pák muhabbat, sap hujdanın jáne de ayqınıraq ashıp beredi. Shayir (lirik qaharman) bul waqıyadan soń náwbetti jáne búlbil uyasında ǵı waqıyalardı súwretlewge beredi: «Barsam mennen úrkip júrgen sol qusım Ólip atır qanatına tayanıp». «...Qoz ǵap kórsem, jansız qustı uyadan, Astında shıyqıldap jatır palapan, Ájel ayazınan qor ǵap perzentin Ana bay ǵus ózi bolıptı qurban...» «Ayaz tańda arasınan sheńgeldiń Jaqın jerde sayrap qoydı bir búlbil...» dep jırlaydı shayir bul tragediyanı jáne de aydınlastırıp. Shayir usı tábiyat tragediyası fonında urıs sebepli jámiyetlik ómirde, adamlar turmısında júz bergen awır aqıbetlerdi jáne de kórkem hám tásirsheń etip beriwge umtıladı. Shayirdıń bul niyetin biz onıń usı simvolikalıq súwretlewlerden keyin jáne de real turmıs waqıyaların súwretlewge dıqqat awdarıp, jas kelinshektiń kúyewinen qara qa ǵaz kelgennen keyingi jan halatın táriyplegen mına úzindi 41 epizodlardan ayqın sezemiz: «Juwırdı kútkendey qusha ǵın ashıp, Men albırap qaldım aqıldan sasıp, Jaslı kózin júzlerime úykelep, «Janım» dedi meni bawırına basıp». «...Bes ay boldı kelgen edi «qara xat», Shańara ǵı kúyip bolǵanday opat, Uyası buzıl ǵan qustay bezigip, Ila ǵadı taza jesir periyzat». Bul qatarlarda shayir, birinshiden, anası ayazda ólip jetim qal ǵan sarı tumsıq jas palapan tá ǵdirine megzes urıs ayazı shańaraǵın shaypaltqan jas jesir hayaldıń ayanıshlı táǵdirin kórsetip beriwdi názerde tutsa, ekinshiden, lirikalıq qaharmannıń jańa-jańa urqan atıp kiyatır ǵan tuńǵısh pák muhabbat sezimlerin sáwlelendiriwdi de maqset etken. Bul názik sezim súwreti shayirdıń usı orınlarda ǵı: Júrek tuwlap, bas aylanıp baratır, Sút tatı ǵın bir jaǵımlı iyisten. Ońım ba, túsim be ayıra almay, Bir de sóz aytıw ǵa batılım barmay, Tuń ǵısh muhabbat toyat awsadı, Bala kewlim túlep ushqan suńqarday). Poemanı lirikalıq qaharman obrazınıń usılayınsha hár tárepleme tolıq tutas halda jaratılıwı, onıń oy tol ǵanıslarına tolı lirikalıq súwretlew usılınıń basımlıǵı jaǵınan lirikalıq poema dese de bolar edi. Lekin, shı ǵarmada lirikalıq qaharman táǵdiriniń awıl adamları táǵdiri menen tıǵız baylanısta sáwlelendiriliwi, onda mu ǵallim jigit, onıń kelinshegi, usaǵan epik qaharmanlar obrazı menen mu ǵallimniń anası, qızı, onıń qurallası moldavan urıs veteranı, vrach hám t.b. personajlar obrazınıń jaratılıwı, «qara xattan» keyin mu ǵallim jigittiń hayalınıń basqa jaqqa turmısqa shı ǵıwı, bala-shaǵalı bolıwı, muǵallimniń qızınıń kempir apasınıń qolında er jetip, úlken saxna juldızı bolıp jetilisiwi, aradan kóp jıl ótkennen keyin tosınnan lirikalıq qaharman- shayir menen ushırasıp, bir jan túrshiktirerlik sırdı aytıp beriwi, bul sırdıń mazmunı boyınsha mu ǵallim jigittiń tiri bolsa da, urısta qol-ayaǵınıń bárinen tobanayaq jurday bolıp qalıp, qırq jıldan berli elge qaytıw ǵa arsınıp, mayıplar úyinde jasap atırǵanlıǵın bir moldavan urıs veteranınıń xatınan esitken analı-balalılardıń onı izlep, batısta ǵı qalalardıń birine barıwı, biraq, bar ǵan waqıtta onıń jaqında ǵana qaytıs bolıp, jerlengenligin esitiwi, onnan qalǵan hár qıylı hújjetler, orden, medallar, súwretler, bir kasseta tolı ol jaz ǵan qosıqlar, qosıqlardıń mazmunı poemanıń epikalıq shı ǵarma talaplarına tolıq juwap beretuǵınlıǵın dálillep turadı. Mine, usı sıpatlı belgilerine qarap bul poemanı janrlıq ózgesheligi boyınsha liro-epikalıq poema dep juwmaq jasaw ǵa boladı. I.Yusupov ǵárezsizlik dáwirinde de ádebiyatımızda poeziya juldızı sıpatında úlken kárwan tartqanı hámmemizge málim. Onıń milliy ǵárezsizlik ideyaları ruxında jazılǵan kóp sanlı lirikalıq qosıqları menen «Mámelek oy», «Watan topıra ǵı» poemaları bul pikirimizdiń ayqın dáliyli. Download 1.59 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|