Ózbekstan respublikasi joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministrligi qaraqalpaq mámleketlik universiteti dizimge alındı: «Tastıyıqlayman»

3-tema. Shayir dóretiwshiliginde kórkem formalar 
 
Jobası: 
1. Shayirdıń kórkem formalar boyınsha izleniwsheńligi. 
2. I.Yusupov 
ǵázzelleriniń kórkemligi 
3. Shayir muxammesleriniń kórkemlik ózgeshelikleri. 

---

15 
4. Shayir tórtlikleri 
5. Shayir sonetleri hám oktavaları 
6. Shayirdıń Batıs poeziyasına tán bol
ǵan basqa da kórkem formaları 
7. I.Yusupovtıń lirikalıq dúrkinleri 
Kórkem shı
ǵarmanıń forması - bul onıń eń tiykarǵı elementi. Sebebi, kórkem shıǵarma 
oqıwshı
ǵa yaki tıńlawshıǵa birinshi gezekte for-ması arqalı tásir jasaydı. Forma arqalı mazmun 
qabıllanadı. Ásirese, Shi
ǵis ádebiyatında formaǵa ayırıqsha dıqqat awdarılǵan. Shiǵista 
poeziyanıń bir qásiyeti sózdiń kórkemleniwinde dep túsinilgen. Sózdiń jılwalanıwı, onıń hár 
qıylı túske eniwi, hár qıylı pozitsiyada keliwi arqalı jańa janrda
ǵı shıǵarmalar dóretilgen. 
Shı
ǵarmanıń formasın kórkemlep beriw arqalı onıń oqıwshı yaki tıńlawshıǵa tiygizetuǵın 
emotsionallıq, estetikalıq tásirin de kúsheytip otır
ǵan. Máselen, muash-shaq usınday kórkem 
izlenisler nátiyjesinde payda bol
ǵan forma. Ol proza tek gorizontal jaǵdayda bolsa ǵana mánige 
iye, al lirika hám gorizontal hám vertikal ja
ǵdaylarda da mánige iye
1
degen túsiniklerdi tikkeley 
dálilleydi. 
I.Yusupov qaraqalpaq poeziyasına kóp 
ǵana kórkem formalardı alıp kirgen shayir. Ol qaysı 
formanı alıp kirmesin, onıń teoriyalıq negizlerin tereń úyrenip, soń usı formalarda qosıqlar 
jaz
ǵan. Shayir dóretiwshiligi arqalı ádebiyatımızdı bayıtqan Shiǵis ádebiyatına tán bolǵan 
ǵázzel, muxammes, tórtlik h.t.b., Batıs ádebiyatına tán bolǵan sonet, oktava,elegiya, epigramma,, 
epigraf, epitafiya, lirikalıq dúrkinler sıyaqlı formalar poeziyamız
ǵa biymálel enisip ketti. 
Ǵázzel - Shiǵis ádebiyatında, sonıń ishinde, túrkiy poeziyada eń eski qosıq formalarınıń 
biri. Hátteki, Batısta balladanı, Shi
ǵista ǵázzeldi eskirgen janr degen túsinikte bar. Biraq ol 
qanshelli eski forma bolsada jańa mazmun menen bayıp jańasha ómir súrmekte.
I. Yusupovtıń «Báhár hám sen» (1976) 
ǵázzeller dúrkini 16 ǵázzelden turadı. Bul ǵázzeller 
usı janrdıń sırtqı formasına hám ishki mazmunına qoyılatu
ǵın talaplar tolıq saqlanǵan halda 
jazıl
ǵan. Hár bir ǵázzel jeti báytten ibarat. Ǵázzeldiń birinshi bánti a, a, b, a uyqas formasında, 
qal
ǵan báytleriniń barlıǵında jup qatarlar uyqasadı. Sonday-aq, tórt ǵázzelinen basqasınıń 
hámmesinde redifli uyqas qollanıladı. Álbette, 
ǵázzel jazıwdıń bunday shártleri dóretiwshilik 
iyesine biraz qıyınshılıq tuwdıradı. Onnan izleniwshilikti, shayirlıq sheberlikti talap etedi hám 
kóbinshe, erkin pikirlew múmkinshiligi keńeyedi. Bunı shayir da tán aladı.
Qosıqta erkin qálem tartsada bul Ayaziy,
Ǵázzel babında lekin men Erkin bolalmadım
2
. 
Biraq shayir óz 
ǵázzellerinde ǵázzelge tán bolǵan sulıwlıqtı saqlaǵan. Olarda ǵázzel 
janrınıń klassikleri Hafız, Lutfiy, Nawayı, Fizuli, Máshırep, Nadiralardı tilge aladı. 
Shayirdıń bul 
ǵázzelleriniń mazmunı da klassikalıq úlgilerdi esletedi. Olardıń hámmesinde 
muhabbat tiykar
ǵı tema. Lirikalıq qaharman ıshqı dárti jolında payda bolǵan sezimlerin 
qıyalında
ǵı gózzalǵa jollaydı. Bunda ulıwmalasqan yar obrazı sóz jetpes sulıw halında oqıwshı 
kóz aldında elesleydi. Shayir
ǵa tán bolǵan súwretgerlik ǵawasha atızın, ǵawashanıń hár bir 
shaqasın, gúli menen 
ǵóregin janlı obrazǵa aylandıradı. Bul lirikaǵa tiyisli eń utımlı qubılıslardıń 
biri ekenligin atap etiw zárúr. 
Ushtan sal
ǵan qızıl gúl-erketay sińlisidur, 
Túptegi aq gúl-apası, 
ǵawasha gúllegende,