Ózbekstan respublikasi joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministrligi qaraqalpaq mámleketlik universiteti dizimge alındı: «Tastıyıqlayman»

Apay turmısqa shı
ǵıp-gúl ǵórekke otırıp, 
Toplanar zúráát sapası, 
ǵawasha gúllegende
3
. 
Ulıwma, I. Yusupovqa tábiyattıń hár bir janlı, jansız a
ǵzasınan kórkem obraz jaratıw 
burınnan tán. Bul usıldıń eń ájayıp úlgileriniń biri shayirdın «Dala ármanları» romantikalıq 
poemasında kóringen edi. 
Shayir joqarıda
ǵı shıǵarmasında da ǵawashanıń janlı obrazın dóretiw arqalı ǵázzeldiń tásirsheńligin 
1
Адабий турлар ва жанрлар, 3-жилдлик, 2-жилд. Тошкент, «Фан», 1992, 55-б. 
2
Юсупов И. Йош. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1977, 188-б. 
3
Бул да сонда. 

---

16 
ele de arttıradı. Gúldiń 
ǵórekke, ǵórektiń zúráátke aylanıwı – tirishilik dialektikası. Solay eken, 
shayir megzetiwleri, salıstırıwları júdá orınlı hám ol pikir obrazlılı
ǵın da támiynleydi. 
Shi
ǵis klassik ádebiyatına tán bolǵan jáne bir forma – bul muxammesler. Muxammesler, 
ádette hár bir bánti bes qatardan ibarat bolıp, birinshi bánt tolı
ǵı menen uyqasıp, keyingi bántten 
baslap soń
ǵı besinshi qatar birinshi bánt penen uyqasıp kele beredi. Muxammesler kelip shıǵıwı 
boyınsha 
ǵázzel ólsheminde, hár bir qatarı 14-18 buwın bolıp keledi. Ibrayım Yusupov ta 
muxammeske qoyılatu
ǵın bul talaplardı saqlaydı. 
Qıstıń kúni qar gúller, yarım, sen júrgen jerde, 
Jupar iyis shashar jeller, yarım, sen júrgen jerde, 
Bostan
ǵa dóner shóller, yarım, sen júrgen jerde, 
Ózgeshe sayrar búlbiller, yarım, sen júrgen jerde, 
Qádemińe qayıl jer, yarım, sen júrgen jerde. 
Muxammestiń bunnan keyingi bántleri joqarıda aytqanımızday, tórt qatarı 
uyqasıp, besinshi qatarı birinshi bánt penen uyqasıp kele beredi. 6 bántten turatu
ǵın bul 
muxammes qosı
ǵında «yar» obrazı klassik baǵdarda – romantikalıq usılda jaratılǵan. Jáne bir 
itibar qaratatu
ǵın jaǵday shayir birinshi bánttiń hár bir qatarında hám keyingi bántlerden baslap 
besinshi qatarda «yarım, sen júrgen jerde» redifin qollan
ǵan. Rediften talabına muwapıq hár 
qatarda onıń aldında
ǵv sóz óz-ara uyqasıp kelgen. Demek, shayir qosıq forması boyınsha arnawlı 
izlengen. 
I.Yusupov tórtlik janrında eń sátli qálem terbetken shayirlardıń biri. Ol óz shı
ǵarmalarında 
tórt qatarda-aq úlken mazmun bere alıw múmkin ekenligin dálilledi. «Shayirdıń tórtlikleri ishki 
dramatizmge, intellektuallıq oy na
ǵıslarına qurıladı, konkretlilik bulardıń kópshiligine tán boladı, 
bular onıń tórtliklerine belgili bir tutaslıq, bir-biri menen ishley baylanıslılıq beredi»
1
. 
Qondı bir tamshı shiq pisken alma
ǵa 
Hám «men-mazmunman» dep kerdi kókirek, 
Biraq kún shiqtı da onı jalmadı, 
Alma tur. Al qayda sol shiqtan dárek?
2
*** 
Birewler keń peyillikke shaqırar, 
«Mendey hújdanlı bol» desip ah urar, 
Sen bazar
ǵa barıp tıńlap kór: hár kim- 
Ózinde joq zattı izlep baqırar...
3
*** 
Úsh kúshik saqladım sada gezimde, 
Tar
ǵıl kópek boldı tumsıǵı qasqa, 
Úshewi de tislep aldı ózimdi, 
Endi sert aytqanman iyt saqlamasqa
4
Tórtliklerde kórkemlew quralların hám usılların qatnastırıw-bul poeziyada
ǵı eń quramalı 
qubılıslardıń biri. Sonıń menen birge, ol zárúr de. Sebebi, qısqa qatarlarda úlken mazmun 
beriwge, pikir obrazlılı
ǵın arttırıwǵa, áyne kórkemlew quralları hám usılları (troplar hám 
figuralar) múmkinshilik jaratadı. Birinshi mısalda shayir simvollıq kórkemlew quralınan hám 
parallelizm usılınan paydalan
ǵan. Shiq-maqtanshaqlıq, turaqsızlıq, alma-keń peyillik hám 
turaqlılıq, barlıq simvolı. Ómirde kúshsizler, erteńgisine isenbeytu
ǵınlar kóbirek maqtanadı. 
Shiq-solardıń ádebiyatta
ǵı kórkem obrazı. Al alma ushın bul jaǵdayda maqtanıw da, «men-
mazmunman» dep talasıw da zárúr emes. Simvollıq obrazdıń eń tiykar
ǵı ózinsheligi de sonnan 
ibarat, ol tikkeley mánisinde de, awıspalı mánisinde de mazmun
ǵa iye bola beredi. Shayir 
simvoldıń bul qásiyetin hám eki simvollıq obrazdı qatara qoyıp súwretlew usılın (parallelizmdi) 
utımlı qollan
ǵan. 
1
Ахметов С. Қарақалпақ совет поэзиясы. Нөкис, 1988, 367-бет
2
Юсупов И. Шығармаларының еки томлығы. 1-том, Нөкис, 1978, 78-бет.  
3
Юсупов И. Шығармаларының еки томлығы. 2-том, Нөкис, 1979, 56-бет.
4
Юсупов И. Шығармаларының еки томлығы. 1-том, Нөкис, 1992, 12-бет.

---

17 
Ekinshi mısalda shayir allegoriyalıq kórkemlew quralı hám janlandırıw (gradatsiya) 
usılınan paydalanıw arqalı belgili bir ómir shınlı
ǵın kórkem shınlıqqa aylandırǵan. Úshinshi 
mısalda bolsa, úsh kúshik metaforası júdá kúshli shiqqan. Shayir usı úsh kúshikke baylanıslı 
túsiniklerdi bir-birine qarsı qoy
ǵan yamasa antiteza usılın qollanǵan. Sonday-aq «úsh kúshik»—
bul metaforalıq detal. Qosıqta
ǵı metaforalıq mánis usı detalǵa baylanıslı kelip shıǵadı hám 
shı
ǵarma tutası menen metaforalıq mazmunǵa iye boladı. Bul shıǵarmadaǵı mazmundı 
jetkeriwge baylanıslı eń utımlı usıl.
Mine, bular qosıqlardıń ishki forması bolsa, sırtqı formanıń da o
ǵada kórkem ekenligin 
bayqaw
ǵa boladı. Uyqastıń jaylasıw pozitsiyasınıń hár qıylı ráń-báreń ekenligin aytpaǵannıń 
ózinde, olar qarısıp ketken uyqaslar hám pikirdi alıp júriwshi sózler. Sonday-aq, sózlerdi óz 
ornında hám únemli paydalanıwda da shayir sózsiz tabısqa erisken. Birinshi mısalda
ǵı «qondı» 
sózin alıp qarayıq. Egerde onıń ornına «tústi», «tamdı» sózlerin qollan
ǵanda da qosıqtıń buwın 
sanı buzılmas edi. Bir qara
ǵanda mánis te ózgerip jarımaydı. Biraq bul tek bir qaraǵanda… Al, 
tiykarında, bul eki sóz de qosıqtı ábigerlendirip taslaydı. «Qondı»—birinshiden, obrazlı sóz. 
Tuwra mánisinde shaqa
ǵa qus qonıwı múmkin, gúbelek, hárre t.b. qonıwı múmkin. Al endi 
shiqtıń qonıwı—obrazlılıq. Ekinshiden, qonıw—waqtınshalıqtıń belgisi.
Qon
ǵan nárse sirádá 
ushıp ketedi. Tamsa yaki tússe sol jerde qalıp qoyıwı, tam
ǵan, túsken nársesine sińip ketiwi 
múmkin. Shayir «shiq» obrazın jasaw ushın usı sózdi arnawlı isletken. Sonday-aq, bul tórtliktegi 
«jalmadı» sózi de júdá sátli qollanıl
ǵan. 
Tórtliklerdiń tiykar
ǵı ózinsheliginiń biri filosofiyalıq pikirlerdi tereń hám tujırımlı etip bere 
alıwında. Sebebi, tórtlikte sezimnen góre pikir anı
ǵıraq kóriniwi shárt. Tórtliktiń janrlıq 
ózinsheligi usını talap etedi. Demek, tórtliklerde formalıq sıpattan góre mazmun sıpatı (álbette, 
bunnan qanday mazmun
ǵa tiykarlanbasın shıǵarmanıń tórt qatardan ibarat bolıw talabı inkar 
etilmeydi) basım ekeni kórinedi. 
Ózinde filosofiyalıq pikirlerdi alıp júriwshi tórtlikler I.Yusupovtıń dóretiwshiliginde 
kóplep ushırasadı. 
Kewlińniń ózinde quyash bolmasa, 
Kóktegi kún onı jılıtpas hasla, 
Kewliń suwıq bolsa, ıssılarda da, 
Kimdur birewlerdi tońdıra baslar
1
.
*** 
Bazardan birewdi qıdır
ǵanımday, 
Meń ózimdi geyde izleymen tınbay. 
Bazda óz-ózimnen qashaman zımırap, 
Kashıp qutılmassań ózińnen biraq
2
. 
Adam degen túsiniktiń mánisin sha
ǵıw, jaqsılıq hám jamanlıqtıń gúresi, insan qádiri, onıń 
ómirdegi ornı, onı hár kimniń ózinshe sezine alıwı - mine, I. Yusupovtıń tórtliklerinen kelip 
shı
ǵatuǵın ulıwma pikir usınday. Bular, álbette, ádebiyat ushın máńgilik tema. Onı
 
hámme shayir 
jırlay beriwi múmkin. Biraq I. Yusupovqa tán bol
ǵan súwretgerlik, pikirdi kórkemlep hám 
bórttirip bere alıw sheberlgi bul shı
ǵarmalarǵa tabıs alıp kelgen. Qosıqlarda seslerdiń jilwalanıp 
esitiliwi ushın anafora, alliteratsiyalardan paydalan
ǵanın aytpaǵannıń ózinde, hár bir tórtlikte 
qaytalaw (birinshi tórtlikte), parallelizm (birinshi tórtlikte), antiteza (ekinshi tórtlikte), gradatsiya 
(ekinshi tórtlikte) sıyaqlı kórkemlew usılların, metafora, metonimiya, teńew sıyaqlı kórkemlew 
quralların qatara hám bir payıtta qollanıwı (bir bántte eki kórkemlew usılınan paydalanıw júdá 
siyrek gezlesetu
ǵın qubılıs) úlken shayirlıq sheberlik, bilim hám tájiriybeniń belgisi. 
Sonday-aq shayir tórtliklerinde pikirdi bayanlaw usılları da hár qıylı. Máselen, dáslepki tórtlikte 
pikir birinshi betten ekinshi betke qaray aytılsa, keyingi tórtlikte monolog formasında beriledi. 
Usılay etip, bayanlawdıń hár qıylı formaların qollanıw arqalı da pikir ótkirligi támiyinlengen. 
Bul tórtliklerde uyqas ta ádettegiden tıs formada. Birinshi tórtlikte bántlik, ekinshi tórtlikte eki 
1
Юсупов И. Кеўлимдеги кең дүнья. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1989, 143-бет.
2
Сонда. 145-бет 

---

18 
qatarlı qosıq uyqası qatnasadı. Ásirese, ekinshi tórtliktiń uyqas forması tórtliklerde, derlik, 
gezlese bermeydi. 
Qaraqalpaq ádebiyatına Batıs ádebiyatına tán bol
ǵan forma – sonettiń kirip keliwi de 
I.Yusupov dóretiwshiligi menen baylanıslı. Birinshi sonet qaraqalpaq tilinde 50-jılları payda 
boldı. Bul I.Yusupov tárepinen islengen Shekspirdiń awdarmaları edi. Eń birinshi qaraqalpaq 
orginal soneti I.Yusupovtıń 1963-jılı járiyalan
ǵan «Sorsha» dúrkininen baslanadı. Mine, usı 
tiykarda, qaraqalpaq ádebiyatında sonet ótken ásirdiń 60-70-jılları payda boldı dep juwmaq 
shı
ǵarıwǵa boladı. 
I.Yusupov 1977-jılı baspadan shı
ǵarǵan «Yosh» atamasındaǵı qosıqlar toplamında 8 
sonetti járiyaladı, al 1992-jılı jarıqqa shiqqan eki tomlıq shı
ǵarmalar jıynaǵına jáne 6 sonetti 
kirgizdi. Bul sonetlerdiń barlı
ǵı 4+4+3+3 strofalıq kompozitsiyada hám a,b,a,b; a,b,a,b; a,b,a; 
a,b,a uyqas sxemasında jazıl
ǵan. Sonettiń sırtqı formaların qatań qaǵıydaǵa say tártip boyınsha 
saqlap, shayir qatań ishki kompozitsiya
ǵa, yaǵnıy mazmunnıń izbe-iz beriliwine erisedi. 
Hár bir bánt óz mánisin juwmaqlap hám avtordıń oyınıń rawajlanıw basqıshların belgilep, 
mazmun sonettiń 4 bántinde de ashıp beriledi. I.Yusupovtıń kópshilik sonetlerinde birinshi 
bántte aytılajaq pikirge kirisiw jasaladı, ekinshi bántte pikirdiń rawajlanıw ba
ǵıtı ózgerip, 
birinshi bántte aytıl
ǵan pikirge qarsı argumentler keltiriledi, al úshinshi bántte pikir rawajlanıw 
kulminatsiyasına jetedi hám tórtinshi bántte bolsa pikir óz sheshimin tabadı. Mısalı: 
Bir elde kóp tilli ulıslar jasar, 
Bári bir anadan tuwıl
ǵan yańlı. 
Adamlar doslıq dep qusha
ǵın ashar, 
Kewiller sút penen juwıl
ǵan yańlı. 
Al siz ekewińiz arazlastıńız, 
Dushpan siyasatlı eki el qusap. 
Shegara
ǵa tikenli sım tarttıńız, 
Ala ba
ǵan kómip saqshılar uslap. 
Tasadan oq atıp bir-birińizge, 
Insidentler bolıp turar arada. 
Jábir etpey qısqa ómirińizge. 
Jarasasızlarma siz tirińizde? 
Yaki sıyısa almay kep-keń dúnya
ǵa, 
Sıyarsızba tap-tar qábirińizge.
1
Bul sonettiń birinshi katreni túrli tildegi xalıqlardıń ortasında
ǵı doslıqtı jırlaydı, ekinshi 
katren birinshige qarsı qoyılıp, eki adamnıń (qońsılardıń) qarsılı
ǵın, dushpanlıǵın sáwlelendiredi. 
Bul qarsılaslıq sıpatqa iye «al» sózinen baslanadı. Sońınan birinshi tersette dushpanlıq teması 
rawajlandırıladı, al soń
ǵı tersette ritorikalıq formada soraw qoyılıp, insan ómirin mazmunsız 
hádiyselerge maqsetsiz sarplawdıń keregi joq ekenligin aytıp, ómirdiń sonshelli qısqalı
ǵı 
haqqında juwmaqlawshı pikir jasaladı. 
Shayirdıń ayırım sonetlerinde pikir basqasha sxemada rawajlanadı. Birinshi bántte baslan
ǵan 
pikirdiń rawajlanıwı ekinshi bántte de dawam etip, úshinshi bántte qısqa, biraq tujırımlı qarsı 
argumentler keltiriledi de, tórtinshi bántte sheshim beriledi. Bul, álbette, qoyıl
ǵan problemanıń 
úlken-kishiligine, sonday-aq shayirdıń qosıqqa ishki forma tańlaw ózinsheligine de baylanıslı. 
Oktava - segiz qatarlı, 1-6 qatarlardıń taq qatarları «a» uyqasqa, jup qatarları «b» 
uyqasqa, 7-8 - qatarlar óz - ara uyqasqa iye qosıq túri. Onıń eń birinshi úlgileri XIV ácirde 
italiyalı shayir Bokkacho (1313 - 1376) dóretiwshiliginde payda boldı. Biraq oktavada tema 
sheklenbeydi. Sonday - aq oktava formasında lirikalıq qosıqtı da, poemalardı da dórete beriw 
múmkin. Oktava janrı Evropada, sonıń ishinde Rossiyada ayrıqsha rawajlanıw
ǵa iye boldı. 
1
Юсупов И. Таңлаўлы шығармаларының еки томлығы. 1-том. Нөкис, «Қарақалпақстан». 1992, 45-б. 

---

19 
Bayronnıń «Don Juan» poeması, Pushkinniń bir qatar lirikalıq shı
ǵarmaları, mine, usı formada 
jazıl
ǵan. Ózbek ádebiyatında Usmon Nosir, V.Sa’dulla, B.Bayqabulovlar usı formada bir qatar 
shı
ǵarmalar dóretken. 
Qaraqalpaq ádebiyatına oktava janrın da I.Yusupov alıp keldi. I.Yusupovtıń «Kiev 
oktavaları» usı janrdıń eń sulıw úlgilerinen esaplanadı. Ol on bir bántten (hár bir bánti 
ádettegidey 8 qatardan) ibarat. Bul shı
ǵarmada forma menen mazmun bir - birine sonshelli 
dárejede mas túsedi, oktava shayir aytajaq oy - pikirdi jetkeriw ushın arnawlı jaratıl
ǵanday 
seziledi. Shayir usı kólemi onshelli úlken bolma
ǵan shıǵarmada - aq Kievtiń búgingi kelbeti, 
ukrainlardıń qaraqalpaqlar menen doslıq qatnası, Kievtiń tariyxı, tariyxıy tul
ǵalar Sofiya, 
Pegerskiy, Monamax, Bogdan Xmelnitskiy, shayir M.Rılskiy, rejiser Dovjenko hám t.b. jóninde 
óz oy - pikirlerin bildirdi. 
Bálki ómirim boyı seni jırlarman, 
Ukraina, sálem gúlba
ǵlarıńa: 
Kewiliń shın doslıqtıń nurına tolsın, 
Gutsuldıń aq kiygen jas dilbarına 
Megzer qal
ǵıp turǵan uyqısız Sholpan... 
Máwjiregen Dnepr qır
ǵaqlarına. 
Áne, jańa ómir tańı nur shashtı. 
Kel, qarsı alayıq, dostım, quyashtı!
Oktavanıń uyqas qurılısı 
ǵázzeldi esletedi. Sebebi, ǵázzelde de ekinshi báytten baslap jup 
qatarlar óz - ara uyqasadı. Biraq oktava bul ba
ǵdarda ǵázzelge salıstırǵanda da quramalıraq: 
oktavada taq qatarlar da óz - ara uyqasıwı shárt. I.Yusupov oktavalarında forma
ǵa qoyılatuǵın 
talaplar tolıq orınlan
ǵan. Ekinshiden, I.Yusupov basqa xalıqlar, eller turmısınan shıǵarma jazsa, 
sol eldegi jer - suw, qala h.t.b. atamalardı, sol el - xalıqtıń tariyxın, tariyxıy adamların shártli 
túrde shı
ǵarmasına kirgizedi. Joqarıda keltirgen mısalda «Gutsul» degen túsiniksiz sóz bar, al 
negizinde Karpat tawlarında jasawshı ukrainlar usılay ataladı eken. Bul haqqında qosıqtıń 
keyninde túsinik berilgen. Álbette, bul shayirdıń ózi súwretlep otır
ǵan ob’ektti ele de anıǵıraq 
ashıp beriw, pikir obrazlı
ǵın arttırıw ushın qollanǵan usılı bolıp esaplanadı. 
Solay etip, I.Yusupovtıń oktavaları tańla
ǵan mazmundı jetkeriwge júdá mas túsetuǵın 
forma sıpatında kózge taslanadı. Bir tegis sistemalasqan uyqas, qatarları tártipli jaylasqan bánt, 
birgelkili ır
ǵaq - qosıqtıń bunday formasınıń jeńil oqılıwına, onı oqıwshınıń ańsat qabıllawına 
múmkinshilik jaratadı. Shayir bul formanıń da talapların jetik ózlestirip al
ǵan.