Ózbekstan respublikasi joqari hám orta bilim beriw ministrligi berdaq atindag’i qaraqalpaq mámleketlik universiteti

I. 3 KEROSINNIŃ PIROLIZLENIWI.
Piroliz bul - joqarı temperatura astında alıp barılatuǵın termik krekiń bolıp, joqarı oktan sanına iye bolǵan motor janılǵısı hám aromatik uglevodorodlar sintezi ushın isletiliwshi gázler alıwda qollanıladı. Piroliz temperaturada da atmosfera basımına jaqın basımda alıp barıladı. Bunda polietilen, diolefin, metan, etan hám vodorod tutatuǵın gázlı faza hám de jeńil frakciyaǵa shekem, naftalinli may, jasıl may, qaldıq frakciyalarına ajratılıwshı aromatik uglevodorodlardı suyıq qospasınan ibarat bólimlerge ajratıladı. Jeńil frakciyanı rektifikaciyalaw arqalı benzol, toluol, ksilol hám pirrobenzol ajıratıp alıw múmkin. Pirrobenzol - aromatik uglevodorodlar qospası bolıp, onı motor janılǵısına joqarı oktan sanlı qosımsha retinde qosıladı.
Piroliz dáwirinde baslanǵısh hám ekilemshi ximiyalıq reakciyalar baradı ;
Baslanǵısh reakciya dáwirinde parafinler bóleklenedi.

C_m+nH_2(m+n)+2 C_mH_2n + C_nH_2n+2

Olefin hám naftenlerdi qayta gruppalanıwı.
H₃C-CH₃
Degidrogenleniw.
C_nH_2n+2 =C_nH_2n + H₂
Bunnan tısqarı piroliz processinde ekilemshi reakciyalar da baradı ; 1- Olefinler hám diolefinlerdi polimerleniwi.
Diolefinlerdi alkenler menen ciklik uglevodorodlar payda etiw arqalı kondensaciyalanıwı.
Aromatik uglevodorodlardı alkenler menen alkilleniwi.
Aromatik uglevodorodlar hám siklogeksendi kondensaciyalanıw reakciyası arqalı naftalin, antrasent hám olardıń gomologları hám koks payda etiw reakciyaları.


I.4 KEROSIN FRAKCIYASIN AJÍRATIP ALIW
Kerosinniń ximiyalıq quramı hám ózgeshelikleri boyınsha bir qansha maǵlıwmatlar toplandı hám ulıwmalastırıldı. Quramında ámeldegi bolǵan túrli birikpeler klassları tuwrısında tolıq maǵlıwmatlar keltirildi. Bunda kerosin ximiyalıq quram, ámeldegi klass zatlarınıń strukturası hám ózgeshelikleri analiz etildi. Usı temaǵa baylanıslı hár tárepleme maǵlıwmatlar bir orında sáwlelengenligi ximiya hám usıǵan baylanıslı tarawlar studentleri ushın qollanba retinde usınıs etiw múmkinshiligin beredi.
Kerosin neftiniń strukturalıq bólegi bolǵanlıǵı ushın onıń ashılıw tariyxın neftti qayta islew dáwirin úyreniwden baslaw zárúr.
Neftti qayta islew tariyxın shártli túrde úsh basqıshqa ajıratıwımız múmkin;
a) birinshi basqısh : túrli áyyemgi qoljazbalarda taw jınıslarınan neft hám gázdı ajıratıp alıwǵa tiyisli júdá kóp maǵlıwmatlar keltirilgen bolıp, buǵan mısalı, óli teńiz qırǵaqlarında Geradod, Plutarx, Pliniya, kásiplik teńiz jaǵalawında Siriya, Persiya, Xindistan, Amudarya jaǵasında tabılǵan neft hám gáz rezervleri haqqında jazıp qaldırılǵan qol jazbalardı mısal etip alıwımız múmkin.
Áyyemde neft medicinada, qurılıs hám áskeriy tarawlarda, bunnan tısqarı janar may hám jaqtılandırıw quralı retinde isletilip kelingen. Jaqtılandırıwǵa tábiyiy neft isletilingen bolsada, bıraq jeńil, tınıq janılǵı formasındaǵı neft eń jaqsı janılǵı esaplanǵan. Málim dáwir kelip jeńil neft jetispewshiligi júzege kela baslawı menen neftti ápiwayı aydaw arqalı odan tınıq jeńil frakciyanı ajıratıp alıw baslandı.
Ápiwayı aydaw apparatın orta ásirlerde Batıs Ukrainanıń Uxte dáryası qırǵaqlarında ámelge asırılǵan. 1821-1823 jıllarǵa kelip Kavkazdıń Mozdok qalasında aǵa-inili Dubininler tárepinen birinshi sanaat usılında neftti aydaw apparatı jaratıldı. Áyne sonday qurılmalar dúnyanıń kózge kóringen mámleketlerinen Angliyada 1848- jılda, Amerikada 1860-jılda Pensilvaniya shtatı Titusvil qatnasında jumısqa túsirildi. Dáslepki aydaw apparatı dáwirli túrde isleytuǵın kóp bolıp, aydaw ónimi bolsa tınıq kerosin bolǵan. Jeńil benzin frakciyası da qurılma túbinde qalǵan mazuttı maqsetsiz túrde jaǵıp jiberilgen.
XX-ásirdiń sekseninshi jıllarına kelip dáwirli túrde isleytuǵın aydaw apparatı kópshiligi orıs injinerleri L. F. Inchik, v. G. Shuxov hám N. N. Yeminlar tárepinen jaratılǵan turaqlı túrde isleytuǵın batareya formasındaǵı kubga almastırıldı.
1876 - jılda qızdırıw qazanlarına mazuttı janar may retinde qosıw ushın forsunkalar ashıla basladı. Nátiyjede mazut janılǵı retinde qollanıla baslandı.
Sol jılı orıs alımı D. I. Mendeleev mazutdan súrkew mayları alıw múmkinligin tastıyıqlap berdi. Bul bolsa óz-ózinen ósimlik hám haywan maylarınan tayarlanıwshı súrkew mayların qollanılıwdan qısıp shıǵarıwǵa sebep boldı. Hátteki Rossiya, AQSh hám ayırım mámleketlerde neftten may islep shıǵarıw rawajlana basladı.
1890 - jılǵa kelip v. G. Shukov hám S. P. Govilov órtlı zig-zag qızdırǵısh, puwlandırǵısh, rektifikacion kolonka hám ıssılıq almastırgıshtan ibarat úzliksiz aydaw apparatın islep shıqtı. 1910 -jıldan baslap úzliksiz aydaw qurılmaları dúnya boylap tarqala basladı.
b) ekinshi basqısh : XX-ásirdiń birinshi yarımına kelip neftti qayta islew sanaatı neftten benzin, kerosin, dizel janılǵısı sıyaqlı qımbatlı ónimlerdi ajıratıp alıw, olardıń sapasın asırıw maqsetinde ekilemshi qayta islew processlerin ámelge asıra basladı. Ekilemshi qayta islew procesin ámelge asırıwda shiyki ónimge túrli termik hám ximiyalıq metodlar tásiri nátiyjesinde neftten baslanǵısh ónimlerdi ajıratıp alıwdan ibarat boldı.
XX-ásirdiń birinshi yarımında neftti ekilemshi qayta islew procesin teoriyalıq tiykarları hám sanaat usılları járiyalana baslandı. Nefttiń salmaqlı frakciyalarınan termik krekiń járdeminde benzin alıwdıń tiykarǵı principleri úyrenilgen bolıp, 1913-jılı AQSh ta termik krekińlew arqalı basım astında gázoel frakciyasın ajıratıwshı birinshi qurılma ekspluotaciya etile baslandı.
XX-ásirdiń 20-30 jıllarına kelip avtomobilshilik sanaatınıń rawajlanıwı nátiyjesinde detonaciyaǵa shıdamlı benzinge bolǵan mútájlik jáne de arttı. Joqarı oktan sanlı antidetanacion benzin alıw ushın bul dáwir distilyatların katalitik krekińlew processlerin jaratıw, jaqsı toyınbaġan uglevodorodlardı izobutan menen alkillew, alkenlardi polimerlew arqalı benzin sapasın asırıwdı talap ete basladı.
d) úshinshi basqısh : XX-ásirdiń ekinshi yarımında dúnya boylap neftti qayta islew sanaatı jedel tárizde rawajlana basladı. Bul processti tómende keltirilgen kestede kóriwimiz múmkin;
2-keste
Neftti qayta islew natiyjeliliginiń kórsetkishleri

	Qollanılǵan neft mln. t da
Mámleket atı	1960-jıl	1970-jıl
AQSH	399,2	535,6
Yaponiya	27,5	167,5
Fransiya	33,3	100,4
Italiya	30,7	116,4
Britaniya	43,7	100,9
Germaniya	27,8	106,4
Kanada	37,9	58,3

1950-jılǵa kelip neftti qayta islew processine katalitik krekiń, platina katalizatorı qatnasıwında katalitik riformiń, distilyatlardı gidrogenlew arqalı tazalaw sıyaqlı ekilemshi qayta islew processlerin engiziw arqalı neft ónimleriniń sapasın, janar may hám organikalıq sintez ushın shiyki ónim muǵdarın sezilerli dárejede asırdı. Neft ónimlerinen sintetik may kislotaların, sintetik spirtlerdi, poliolefinler, jasalma talshıqlar, sintetik kauchuk, mineral tóginler islep shıǵarıla baslandı. Neftten alınatuǵın shiyki ónim dáslep texnikalıq maqsetlerde qollanılatuǵın biyday, kartoshka hám may sıyaqlı qımbatlı azıqlıq ónimlerin ekanomlawına alıp keldi.

Nátiyjede neft ónimlerine bolǵan talap artıp, jıldan-jılǵa neftti qayta islew ushın sarplanatuǵın neft muǵdarı artıp bardı. Tómendegi kestede Rossiya Federaciyasınıń 1990-jıldan 2005-jılǵa shekem janar mayǵa bolǵan ishki mútájligin procentlerde salıstırıw keltirilgen;
3-keste
Janar maylardı procentlerde salıstırılǵan kórsetkishleri.

Ónimniń atı	1990-jıl	1995-jıl
Aviabenzin	100	85,7
Avtobenzin	100	95-108
Dizel janılǵısı	100	94-102
Aviaciya kerosini	100	88,5-98
Mazut janılǵısı	100	82-91

Joqarıdaǵı kesteden nátiyje etiwimiz múmkin neft hám odan alınatuǵın ónimler ximiya sanaatınıń búgingi kúnde azayıp barıp atırǵan janar may rezervlerinen biri esaplanadı. Onıń tolıq joq bolıwın kútiw bolsa búgingi kúndegi ámeldegi shiyki ónim bazasınıń joq bolıwına alıp keledi.

Búgingi kúnde avtomobillerge ornatılıp atırǵan qısılǵan tábiyiy gáz hám suyultirilgan gáz qurılmaların janar may jetispewshiligin aldın alıwda isletilinip atırǵan alternativ variantlardan biri dep qaraw múmkin. Bıraq bunıń menen sheklenip qalmastan jáne de jańa dereklerdi islew barısında bolıwımız kerek.