Ózbekstan respublikasi joqari hám orta bilim beriw ministrligi berdaq atindag’i qaraqalpaq mámleketlik universiteti

III. 2 SUYUQLIQLARDIŃ TIǴIZLIǴIN ANIQLAW.
Piknometrdi isletiwden aldın aceton, spirt hám efir izbe-izliginde jaqsılap juwıp hawa aǵımında qurıtıladı. Tazalanǵan hám qurıtılǵan piknometr 0,01 gr anıqlıqtaǵı analitik tárezide ólshenedi. Keyin piknometrdiń 4 ⁰C taǵı suw sıyımlılıǵı hám ondaǵı suw massası anıqlandı.
Kerosinniń kólem boyınsha temperaturası 20 ⁰C qa alıp kelinip pipetka járdeminde piknometr belgisinen 0,3-0,5 sm ge kóbirek toltırıldı. Kerosin toldırılǵan piknometr shtativga bekkem ornatılıp suwlı stakanǵa túsirildi. Piknometrdiń belgisi stakandaǵı suw júzesinen tómenrekke jaylastırıldı.
Termostat retinde qollanılıp atırǵan stakanǵa termometr salınıp temperatura turaqlı 20 ⁰C ta 20 minut ustap turıldı. waqıt ótkennen keyin kóterilgen kerosindi pipetka yamasa filtr qaǵazı járdeminde alıp taslandı. Piknometrdiń joqarı bólegi filtr qaǵazı menen artıp qurıtıldı. Sonnan keyin piknometrdi stakannan alıp átirapı artıp qurıtıldı hám 25-30 minuttan keyin qayta tartıldı.
Alınǵan nátiyjeler esaplanıp 4 ⁰Ctaǵı massası anıqlandı;

Usıǵan qaray kerosinniń tıǵızlıǵı ρ=0,82g/sm³ qa teń ekenligi anıqlandı.

III.3 KEROSINNIŃ KLASSIFIKACIYASI HÁM XIMIYALIQ QÁSIYETLERI.
Kerosin sózi grekshe “keros”-mum sózinen alınǵan bolıp, áyyemgi satıwdaǵı atı “fotogen” bolǵan. Kerosin de qaynawshı, quramında altınkúkirtli, azotli hám kislorodlı qosımshalar tutqan uglevodorodlar aralaspasınan ibarat, neftti frakciyalaw dáwirinde ajralıp shıǵıwshı ximiyalıq qospa bolıp, reńi reńsizden ashıq qońır túsli hawareń sáwleleniwshi suyıqlıq. Nefttiń ximiyalıq quramı hám qayta islew usılına qaray kerosin quramına tómendegiler kiredi;
a) toyınǵan alifatik uglevodorodlar 20 -60 %;
b) naftenli uglevodorodlar 5-25 %;
v) toyınbaǵan uglevodorodlar 2 % ke shekem.
Aralaspanıń qaynaw sharayatı juwmaǵındaǵı temperatura qansha joqarı bolsa sonsha biciklik uglevodorodlar muǵdarı kóp boladı.
9 -keste
Kerosinniń fizikalıq kórsetkishleri.

Janıw ıssılıq effekti	42,9-43,1 mDj/kg
Kólem boyınsha KPV sı	1,2-8 %

Ózbekstan neft hám gáz sanaatı házirgi kúnde mámleket ekonomikasınıń eń iri tarmaǵı esaplanadı hám energetikanıń zárúrli tiykarın quraydı. Neft gáz kúndelik turmısımızdıń ajıralmaytuǵın bólegi bolıp qaldı. Ásirese, tábiyiy gázlardı záhárli ashshı gázlardan tazalaw aktual máselelerden biri esaplanadı.

Tábiyiy gáz - kópshilik mámleketlerdiń janar may energetika balanslarında tiykarǵı orındı iyeleytuǵın eń zárúrli qazilma janar maylardan biri ximiya sanatı ushın zárúrli shiyki zat. Onıń derlik 90% i uglevodorodlardan, tiykarınan metan CH₄ ten quralǵan. Quramı bir qansha salmaqlı uglevodorodlar -etan, propan, butan sonıń menen birge merkaptanlar hám de vodorod sulfid H₂S (bular záhárli aralaspalar), azot hám karbonat angidrid (olar negizinde paydasız , bıraq ziyanı da joq ), suw puwı, geliy hám basqa inert gázlardıń paydalı qosımshaları boladı.
Tábiyiy gázdıń energetikalıq hám ximiyalıq ma`nisi onıń quramındaǵı uglevodorodlardıń muǵdarı menen anıqlanadı. Kóbinese kánlerde ol neft penen birge ushraydı. Tábiyiy gáz benen joldas neft gázınıń quramı arasında parq bar. Neft gázınde, ádetde salıstırǵanda awır uglevodorodlar kóp boladı. Gázdı isletiwden aldın olar álbette ajıratıp alınadı.
Tábiyiy gáz quramındaǵı metan ximiya sanaatı úlken áhmiyetke iye. Ol shala janǵanda vodorod, uglerod (‌‌‌‌‌‌‌‌׀׀) oksid, acetilen payda boladı. Bul elementlerden hár túrli ximiyalıq ózgerisler arqalı aldegidler, spirtler, aceton, sirke kislata, ammiak hám t.b. alınadı.
Sanaatda vodorod alıwdıń tiykarǵı dáregi suw emes, negizinde tábiyiy gáz bolıp tabıladı.
Metanǵa qaraǵanda tábiyiy gázdegi basqa uglevodorodlardan hár túrli zatlar sintez qılıw múmkinshilikleri kóbirek. Bul uglevodorodlar dáslep plastik massalar óndiristiń zárúrli shiyki ónimi bolǵan etilen propelinge aylandırıladı. Butannıń tiykarǵı ózgeris tarmaǵı tómendegishe:
Butan→butilen→butadiyen→izopren→sintetik kauchikler.
Tábiyiy gázdıń júdá zárúrli hám qımbatlı ózgesheligi sonda, onı onsha kóp aqsha sarplamaǵan halda - gáz trubaları arqalı uzaq aralıqlarǵa tasıw múmkin.
Klaus processi keń kólemde sanaatta gázlerdi tazalawda paydalanıladı. Bul processtiń qasiyetleri sonnan ibarat, tiykarınan vodorod sulfidti elementar altıngukurt alıwda isletiledi. Bul processler vodorod sulfid kislorod hám de altınkúkirt Iv-oksid tásirinde ótkeriledi. Katalizator ornında (A1203) hám basqa bir qansha metallar tásirinde ótkeriledi. Vodorod sulfidti oksidlew processinde elementar altınkúkirt alıwda qosımsha altınkúkirt Iv-oksid vodorod sulfid penen óz-ara tásirlesedi. Bul process kúshli ekzotermik bolıp termedinamik tárepten qaytımlı reakciyaǵa alıp keledi. Altınkúkirttıń payda bolıw procesi qanday sxemada ótkeriliwine baylanıslı.
Sanaatda Klaus procesin dúzilisi birinshi náwbette vodorod sulfid gáz kislotalı qásiyetke iye ekenligin hám basqa qosımsha komponentli qayta islewdi mısalı, uglevodorolardan S0₂ alıwdı támiyinleydi. Klaus processindegi sxemada pech ishinde vodorod sulfidtiń turaqlı janıwın kórsetedi. Bul process tómende 1- súwretde kórsetilgen. Vodorod sulfid 50% ten kem bolǵanda olardıń payda bolıwı altınkúkirttiń shıǵıwı az boladı. Payda bolatuǵın gázler 2/3 kólemde tartılıp ketiwi kerek. Bul processten keyin katalitik reaktor ishinde (H₂S S0₂) vodorod sulfid menen altınkúkirt Iv-oksid 2 kólemnen aralasıwı kerek.
Eger vodorod sulfidtiń kólemi 30% ten kem bolsa, janıw procesi shıdamlı bolmaydı eken. Jańa usılda vodorod sulfidınıń janıw processleri sonnan ibarat bunda onsha úlken temperaturada arnawlı katalizatordan paydalanıladı. Bul variantta Klaus processinde kúshli ıssılıq ajıralıwın hám termedinamik qıyınshılıqlardan qutıladı. Bul usıldıń abzallıǵı sonnan ibarat eki reaktor ortasındaǵı process 330°C tan aspaydı hám qıyınshılıqlardı azaytadı.
B) Altınkúkirt alıw texnologiyası.
Vodorod sulfid penen altınkúkirt Iv-oksid óz-ara tásirindegi processte termodinamik tárepten qaytımlı reakciya bolıp, olardıń bir bólegi tolıq qollanılmastan qaladı. Bul qaldıq gázlardıń bir bólegi altınkúkirt tamshıları jáne onıń perlerı COS, S₂ ham azotlardan quralǵan boladı. Altınkúkirt Iv-oksidtiń konsentraciyası Klaus ustanovkasınıń islew sxemasına jumıs rejimine tuwrıdan-tugwrı baylanıslı boladı. Qaldıq gázlardıń quramı tómendegilerden ibarat.
Kólem %
1) H₂S S0₂---------------------0,5-1,8
2) S-----------------------------0,05-0,3
3) COS+CS₂------------------- 0,04-0,16
Aldınǵı waqıtta qaldıq gázlar menen altınkúkirt Iv-oksid kórinisinde jaǵıp atmosferaǵa shıǵıp ketar edi. Bul atmosferanı hám ekologiyanıń buzılıwına alıp keler edi hám úlken muǵdarda ıssılıq kerek bolatuǵın edi. Temperatura shama menen 800-950°C qa shekem bolatuǵın edi. Klaus ustanovkası arqalı qaldıq gázler tazalaw bul atmosferaǵa shıǵıp atırǵan gázlerdi joq qılıwdan ibarat, bul jasap atırǵan hám biz dem alıp atırǵan hawanı tazalawdan ibarat esaplanadı. Bul metod tómendegi principlerge ámel etedi:
1) Altınkúkirt Iv-oksidin tolıq janıwı keyinirek onı suwlı eritpelerge juttırıw (Akvaklaus procesi).
2) vodorod sulfid penen altınkúkirt Iv-oksidtiń óz ara tásirin kattik katalizatorlar qatnasıwında ótkeriw (sulfrin hám maksisalf) házirgi waqıtta keń kólemde isletiletuǵın hám tájiriybelerden kelip shıqqan halda qaldıq gázlardı tazalaw metodı sulfrin procesi zárúrli áhmiyetke iye. Bul process tiykarınan vodorod sulfid penen altınkúkirt Iv-oksidlerdi kattik katalizatorlar maydanına 125-150°C jutılıwınan ibarat. Buǵan alyuminiy III-oksid isletiledi. Bul metodtı birinshi márte 1971- jılda Fransiyada Pake tárepinen jaratılǵan. Bul metodta yaǵnıy Klaus apparatındaǵı qaldıq gázlardı tazalaw kúshi 1000 t (bir sutka ishinde) ibarat esaplanadı. Sulfrin procesi Klaus processinnen parqı sonda, óz-ara tásir reakciyadaǵı yaǵnıy vodorod sulfid penen altınkúkirt Iv-oksidti tásirindegi processte reakciya kóbirek altınkúkirt payda bolıw noqatı tárepinen payda boladı. Bul elementar altınkúkirt alıwǵa qolaylıq tuwdıradı. Ásirese ximiyalıq teń salmaqlılıqta altınkúkirt payda bolıw tárepke jıljıydı. Ústinlik tárepi sonda payda bolatuǵın altınkúkirt tolıq payda boladı. Altınkúkirt katalizatorlar ústinde payda boladı. Aktivligi altınkúkirtti azaytadı. Bul processler avtomatikalıq jaǵdayda atqarıladı. Adsorbsiya hám desorbsiya procesi 24-48 saat oksid alyuminiydi qaytarıw retinde sulfrin metodında isletiliwi vodorod sulfid hám altınkúkirt Iv-oksidlerdi tolıq reakciyaǵa kiristirip aqırında katalizator aktiv adsorbent rolin joqarı támiyinleydi. Bul process 150 ⁰Cda ótedi. Keltirilgen súwrette sulfrin metodı boyınsha qaldıq gázlardı tazalawdı alyuminiy katalizator qatnasıwında siklosonlar 135°C berilgen.
Bir reaktor altınkúkirtti adsorbsiyalaydı, ekinshi reaktor bolsa gázlerdi tazalaydı. Bul process joqarı temperaturada ótedi. Maksisalf ásbabında da qaldıq gázlardı kondensat arqalı ekinshi ajralıwshı orınnan Klaus ásbabına jetkizip beredi. Fransiyanıń neftti qayta islew institutında Klauspol-1500 de de Klaus reakciyasına tiykarlanadı. Bul da termodinamik teń salmaqlılıqtı altınkúkirt payda bolıw tárepke jıljıtadı hám basımda tómenletiwge alıp keledi. Temperatura 120 -122°C tı quraydı. Basımı atmosfera basımına jaqın boladı. Bul processte katalizator polietilenglikol molekulyar massasın 400 ge teń bolǵanda eritiwshidan paydalanıladı. Bul eritiwshi tómen basım beredi. Eritiwshidan paydalanıwdıń sebebi uzaq waqıt birdey basımnan paydalanıwǵa erisiwdi támiyinleydi. Bunda katalizator retinde kóbinese tómendegilerden paydalanıladı : as duzı, YU sulfokislota. Bul process eki basqıshta ótedi.
1) suyıq fazada vodorod sulfid penen altınkúkirt Iv-oksidtiń eriw procesi
2) eritiwshi menen altınkúkirt Iv-oksid hám vodorod sulfidtiń eriwi. Bunda altınkúkirt 99, 9% quraytuǵın taza altınkúkirt alınadı.
Bunnan tısqarı, 1972- jılda Shell de qaldıq gázlardı tazalawda Klaus processinde óziniń firmasın shólkemlestirip, bunda altınkúkirt Iv-oksidinen altınkúkirt alıw 99, 5% quraytının ayttı. Bul metod boyınsha islew 1983-jılǵa kelip dúnya boyınsha 85 ustanovka jaratıldı. Klaus ustanovkasında gázlardı qızdırıw 300°C qa shekem baradı. Barlıq gázlar tolıq vodorod penen gidrirlep kobolt-molibden katalizatorlar qatnasıwında vodorod sulfid penen birigedi hám altınkúkirtke aylantırıladı. Alınǵan ónim awıl xojalıǵı ushın miditsina ushın zárúr ónim esaplanadı. Hám de atmosferanı tazalawǵa járdem beredi.

JUWMAQ
Neft organikalıq birikpelerdiń quramalı qospası bolıp, onıń quramında 100 den artıq túrli dúzilistegi uglevodorodlar hám kóp atomli geterociklik birikpeler ushraydı. Bunday aralaspalardı yaǵnıy texnikalıq hám sanaat maqsetlerinde qollanılıwshı, neftten alınatuǵın shiyki onimlerdi individual haldaǵı zatrlarǵa ajıratıw talap etilmeydi.
Nefttiń zárúrli sapa kórsetkishlerinen biri frakcion quramı bolıp, ol labaratoriyada aydaw arqalı anıqlanadı. Bul process frakciyaǵa ajıratılıp atırǵan ónim quramındaǵı qaynaw temperaturasına qaray ajıratıwǵa tiykarlanǵan.
Kerosin (ing. kerosene, yun. keros -mum) — uglevodorodlar qospası (S9—S6 ) nan ibarat suyıqlıq. Quramında 23—60% toyınǵan alipatik, 24—58% naften, 6—15% aromatik hám 1% ke shekem toyınǵan uglevodorodlar bar. Qaynaw temperaturası 200—300°C, tıǵızlıǵı 790—846 kg/m³. Neftti qayta islew jolı menen alınadı. Kerosin dáslep tek ǵana jaqtılıq lampalarına janılǵı sıpatında qollanılǵan. Sol sebepli onı áyyemde fotogen (grek tilinde " yoruglik, quruvchi" degen mánisti ańlatadı ) dep júrgizilgen. Keyinirek te ol motor mayı retinde daslep tranzitorlar ushın, keyininen reaktiv ushqısh qurılmalar ushın keń qollanıla baslandı.
Házirde T-1 hám T-5 markalı aviyajanılǵılar nefttiń kerosin frakciyasi tiykarında alınadı. Suyıq raketa janılǵısınıń tiykarǵı quramın kerosin quraydı.
Neft jerdiń shógindi qatlamında jaylasqan maylı, ayrıqsha iyisli, ashıq qońırdan qara reńge shekem, janıwshı suyıqlıq, zárúrli paydalı qazılma. Qaynaw temperaturası 250 - 300 ⁰C taǵı neft frakciyası quramındaǵı ol yamasa bul klass uglevodorodınıń kóbirek muǵdarda bolıwına baylanıslı.