Òzbekstan respublikasi joqari hàM Òrta arnawli bilimlentiriw ministrligi berdaq atindaǵi qaraqalpaq màmleketlik universiteti sirtqi bólim Ekonomika fakulteti Makro ekonomikaliq analiz hám prognozlastiriw pàninen Kurs jumisi Tema: Xalıq aralıq miynet

1. Xalıq aralıq miynet bólistiriwi: túsinigi, abzallıqları, kemshilikleri
Xalıq aralıq miynet bólistiriwi - bul jumıstıń ónimliligin asırıwǵa qaratılǵan anıq hám shegaralanǵan wazıypalarda social hám aymaqlıq miynet bólistiriwiniń eń joqarı forması. Mámleketler ayırbaslaw ushın paydalanatuǵın málim túrdegi ónimlerdi óndiriske qánigelesken.
Jámiettiiń óndiriwshi kúshleriniń rawajlanıw dárejesi xalıq aralıq miynet bólistiriwi jáne onı keńeytiw zárúr ekenligin belgilep berdi.
Tariyxıy tárepten barǵan sayın quramalılasıp baratırǵan xalıq aralıq miynet bólistiriwiniń ósiwi islep shıǵarıw hám sawdanıń global ósiwi, kapitalizmiń eliriwi hám sanaatlastırıw processleriniń quramalılıǵı menen bekkem baylanıslı.
Xalıq aralıq miynet bólistiriwiniń, sonıń menen birge, mámleketler ortasındaǵı ekonomikalıq munasábetlerdiń basqa formalarınıń wákilxanasına, tiykarınan, sol xalıqlarda húkimran bolǵan islep shıǵarıw munasábetleri tásir kórsetedi.
Xalıq aralıq miynet bólistiriwi hár túrlı mámleketler ortasındaǵı sawda-satıq keńeyip, jáhán bazarın rawajlandırıw ushın ob'ektiv platformani shólkemlestiriwi ushın júdá zárúrli bolıp tabıladı.
Xalıq aralıq miynet bólistiriwi - málim bir mámleketlerdi óndiristiń túrli tarawlarında, atap aytqanda ónimlerde yamasa islep shıǵarıw procesiniń saylanǵan bólimlerinde qánigeliklashuvini ańlatadı. Kontseptsiya bazarlardıń dúnya boylap tarqalıwı ekonomikalıq iskerliginiń progressiv differentsiatsiyasini payda etiwdi usınıs etedi.
Bul kompaniya daǵı ámeldegi miynet bólistiriwine uqsaydı, biraq bunıń ornına xalıq aralıq kólemde. Sol tárzde, birpara jumısshılar málim wazıypalardı orınlawǵa qánigeleskeni sıyaqlı, xalıq aralıq kólemde de milletler málim islep shıǵarıw iskerligine qánigeleskenligi gúzetilip atır.
Mısalı, Shveytsariya finanslıq xızmetler salasında qánigelesken dep esaplanǵanı sıyaqlı, Braziliya kofe yamasa tawıq góshi óndiriske kóbirek qánigeleskeni gúzetilip atır.
Úlken sanaattıń rawajlanıwı óndiriste úlken parıqlanishlarga hám milliy shegaralardan asıp ketetuǵın qánigeliklashuvning rawajlanıwına alıp keldi.
Xalıq aralıq miynet bólistiriwine ekonomikalıq tárepten kem rawajlanǵan mámleketlikler tárepinen jetkizip beriletuǵın kóp muǵdardaǵı awıl xojalıǵı ónimleri hám sheki onimlerge sanaat mámleketleriniń úlken talabı járdem berdi.
Salıstırıwiy ústinlik:
Salıstırıwiy ústinlik teoriyası, itimal xalıq aralıq sawda teoriyası daǵı eń zárúrli túsinik. Ekonomikalıq ústinlik - bul bir mámleket berilgen nátiyjeni basqasına qaraǵanda kóbirek ekonomikalıq óndirisi. Óz-ara salıstırıwiy ústinliktegi mámleketler ortasındaǵı ayırmashılıqlar qánigeliklashuv modellerin belgileydi.
Xalıq aralıq miynet bólistiriwi tábiy júzege shıǵadı, baha nızamı onıń rawajlanıwın tártipke soluvchi faktor esaplanadı. Jáhán bazarında kúshli báseki gúresin júrgizetuǵın túrli mámleketler ortasında hár qıylı islep shıǵarıw haqıyqatları salıstırıwlanıp atır.
Klassik ekonomikada xalıq aralıq miynet bólistiriwi qánigelesken iskerlik ushın payda keltiredi dep esaplansa -de, bul bólindi jaratatuǵın teńsizlikler hám dúzilgen ierarxiyalarga kóbirek itibar beretuǵın basqa analizler bar.
Abzallıǵı :
- Resurslardan jáne de nátiyjeli paydalanıw, sebebi hár bir mámleket ózi ushın eń maqul túsetuǵın bolǵan wazıypalarda óz potencialı hám baylıǵınan paydalanıwı múmkin. Bul mámleketke ekonomikalıq resurslarınan tolıq paydalanıwǵa múmkinshilik beredi.
- Ǵárejetlerdi eki jol menen tómenletiw: bahalardı tómenlewine alıp keletuǵın islep shıǵarıw kólemin tejew hám salıstırıwiy ústemshiliklerden paydalanıw.
- Kommerciya almasinuvi arqalı xalıqlardıń nátiyjeli rawajlanıwı támiyinlenedi. Artıqsha kirip etiliwi múmkin, bul bolsa paydanıń aylanba aǵımına tásir etedi.
Kemshilikleri:
Birpara ekonomikalıq analizshiler xalıq aralıq miynet bólistiriwi tásirin abroy tógiwdi jáne bul bóliniw tek tavar islep shıǵaratuǵın mámleketlerde jarlılıq hám teńsizlikti keltirip shıǵardı dep aytıp ótdiler.
Haqıyqattan da, 1980 jıllarda BMTning Lotin Amerikası boyınsha ekonomikalıq komissiyasınıń aǵzası, ekonomist Raul Prebish xalıq aralıq miynet bólistiriwi dúnyanı eki gruppaǵa bóliniwin keltirip shıǵardı : biri sheki onim islep shıǵaratuǵın, ekinshisi shiyki zat islep shıǵaratuǵın. sanaatlasqan ónimler.
Birinshi gruppa ózleriniń tovarları ma`nisiniń barǵan sayın tómenlep ketiwi sebepli olardıń satıp alınǵan zat qábiletin joǵatganini kórgen bolsa, ekinshi gruppaǵa olardıń ónimleriniń uyqas jazıwlar bahalarınıń eliriwi payda keltirdi.


Sheki onimdiń qadrsizlanishi waqtında sanaat ónimleri salıstırmalı ma`nisin asırǵan bul hádiyse kommerciya almasinuvi processleriniń jamanlashuvi dep atalǵan.
Bul jamanlashuv, teńsizliktiń kóbeyiwi menen bir qatarda, eń tásirlengen mámleketlerdiń eń baylarǵa kóbirek baylanıslılıǵına alıp keledi.
Lotin Amerikası daǵı xalıq aralıq miynet bólistiriwi:
Bir neshe jıl aldın Lotin Amerikası shiyki zat kiripinde eń joqarı shıńǵa erisken edi. Analizshiler regiondıń tiykarǵı ekonomikaları (Meksika, Braziliya, Chili hám Kolumbiya ) tiykarǵı rawajlanıp atırǵan mámleketlikler sheńberine qosılıwın járiyalawdı.
Basqa mámleketler:
Kolumbiya, Ekvador, Venesuela, Panama hám Kuba neftning tiykarǵı kirip ónimi esaplanadı. Boliviyada olar gazǵa iye, Paragvay hám Argentina bolsa kiripti saya fasulyasiga jóneltiredi.
Basqa tárepden, Chilining tiykarǵı kirip ónimi mıs, Urugvay qara maldıń góshi kirip etedi. Salvador, Gvatemala hám Nikaragua kirip etedi. Kosta-Rikada tiykarǵı ónim banan, qumsheker bolsa Dominikan Respublikasında.
hám aqır-aqıbetde, sanaat ónimleri ajralıp turatuǵın mámleketler arasında tiykarınan transport úskenelerin kirip etetuǵın Braziliya da bar.
Sonı atap ótiw kerek, kóplegen xalıqlar túrli taypalarǵa arnalǵan. Lityumning iri óndiriwshisi bolǵan Chili, Kolumbiya da kofe kirip etedi yamasa qumsheker óndiriske juda zor