Òzbekstan respublikasi joqari hàM Òrta arnawli bilimlentiriw ministrligi berdaq atindaǵi qaraqalpaq màmleketlik universiteti sirtqi bólim Ekonomika fakulteti Makro ekonomikaliq analiz hám prognozlastiriw pàninen Kurs jumisi Tema: Xalıq aralıq miynet

4. Milliy ekonomika jáne onıń makroekonomikalıq ólshemleri
Milliy ekonomika - barlıq tarmaqlar hám tarawlardı, mikro hám makrodarajadagi ekonomikalardı, funktsional ekonomikanı, kóplegen infratuzilmalarni óz ishine alǵan pútin ekonomika bolıp tabıladı. Milliy ekonomika bul túrli forma daǵı xojalıqlardıń quram tapqan dúzilisi bolıp, onıń tiykarında miynet bólistiriwi jáne onıń rawajlanıwı jatadı. Túrli forma daǵı xojalıq formaları milliy ekonomikanıń strukturalıq strukturasın xarakteristikalap beredi.
Makroekonomikalıq tárepten qaralganda milliy ekonomikanıń strukturalıq dúzilisi mámlekette ámeldegi bolǵan islep shıǵarıw resursları ; olardıń social miynet bólistiriwi tiykarında ajralıp shıqqan ekonomikalıq sub'ektler ortasındaǵı bólistiriwi kólemi; usı sub'ektler islep shıǵarıw kólemleri, milliy jemistni islep shıǵarıw processlerinde formalanıwshı strukturalıq bólimleri ortasındaǵı munasábet retinde kórinetuǵın boladı. Milliy ekonomikanıń strukturalıq dúzilisin sızılma arqalı súwretlew múmkin:

Milliy iqtisodiyot

↓ ↑

Iqtisodiy jihatdan nisbatan mustaqil birliklar

↓
↓ ↓ ↓

Korxonalar

Uy xo’jaliklari

Davlat (ko’plab xo’jalik yurituvchi birliklari bilan

Milliy ekonomikada islep shıǵarıw, xizmet kórsetiw kólemi hám olardıń ósiwi bir qatar kórsetkishler sisteması arqalı, mikro hám makroekonomikalıq dárejede anıqlanıp, analiz etiledi.

Makroekonomika - bul mámleket kóleminde materiallıq islep shıǵarıw hám nomoddiy tarawların bir pútkil etip birlestiriw nátiyjesinde payda bolǵan milliy hám jáhán xojalıǵı dárejesindegi ekonomika bolıp tabıladı. Makroekonomika óz ishine ekonomikanıń materiallıq hám nomoddiy islep shıǵarıw hám de xizmet kórsetiw tarawların aladı. Milliy ekonomikanıń tiykarǵı funktsional áhmiyeti mámleket barlıq xalqınıń turaqlı túrde ósip baratuǵın sociallıq-ekonomikalıq mútajliklerin qandırıwda kórinetuǵın boladı. Milliy ekonomikanıń usı tiykarǵı mashqalası qanshelli nátiyjeli hal atırǵan makroekonomikalıq analizyordamida anıqlanadı.
Makroekonomikalıq analizdiń maqseti - tákirar islep shıǵarıw procesin ob'ektiv túrde sáwlelendiriwshi kórsetkishlerden paydalanıw tiykarında mámleket sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwda payda bolǵan jaǵdaylardı ashıp beriwden ibarat esaplanadi. Bul maqsetke erisiwdiń zárúrli shártleri retinde tómendegilerdi kórsetiw múmkin:
1. Tiykarǵı makroekonomikalıq kórsetkishlerdiń jaǵdayı hám háreketin ob'ektiv sáwlelendiriwshi statistikalıq (jaǵday, jaǵday ) maǵlıwmatlardıń bar ekenligi;
2. Mámleket ekonomikasın analiz qılıwda keń kólemde hám tariyxıy tárepten jantasıw ;
3. Ekonomikalıq sistema potencialın shın túrde bahalamastán hám de ekonomikalıq nızamlardıń ob'ektiv ámel etiwin bilmasdan turıp mámleket ekonomikasına aralasıw unamsız jaǵdaylardı keltirip shıǵarıwın ańǵarıw ;
4. Makroekonomikalıq teoriya arnawlı bir mámleketlerdiń iqtisoiyotini ob'ektiv túrde izertlew tiykarında jaratılıwın hám de odan basqa mámleketler ámeliyatında oǵada ıqtıyatlılıq menen paydalanıw múmkinligin túsiniw;
5. Islep shıǵarıwdı mámleket barlıq xalqınıń daromalari hám tutınıw dárejesin ósiriwge jóneltiriw;
6. Xalıq dáramatları, siyasiy jáne social turaqlılıq artıwınıń birden-bir dáregi bolıp mamlkatning barlıq xalqınıń jumıs jayları hám de aromadlarning asıwı menen támiyinleytuǵın milliy óndiristiń turaqlıva nátiyjeli ósiwi ekenligin túsiniw.
Pútkil milliy ekonomikanıń jaǵdayın xarakteristikalaytuǵın zárúrli makroekonomikalıq kórsetkishler - jalpı milliy ónim (YaMM), jalpı ishki ónim (YaIM), sap milliy ónim (SMM), milliy dáramat (MD), jumısshı kúshi bandligi, jumıssızlıq, inflyatsiya hám basqa sol sıyaqlılar esaplanadı.
Bul kórsetkishler materiallıq islep shıǵarıw hám nomoddiy xizmet kórsetiw tarawları daǵı barlıq xojalıqlar ekonomikalıq xızmetleriniń ulıwma hám sońı nátiyjelerin qaray aladı. Kóplegen maroekonomikalıq kórsetkishler járdeminde kárxanalar iskerligine baha beriledi hám olar iskerliginiń rawajlanıw principlerı anıqlansa, makroekonomikalıq kórsetkishler arqalı pútkil ekonomikanıń jaǵdayı, onıń ósiwi yamasa tómenlewi analiz etilip, juwmaq shiǵarıladı, olar járdeminde mámleket óz ekonomikalıq siyasatın belgileydi.

Jámiyet aǵzalarınıń mútajlikleri úzliksiz túrde jańalanıp, muǵdaran kóbeyip hám sapa tárepten rawajlanıwlasıp barǵanı sebepli, bul mútajliklerdi qandırıwǵa qaratılǵan islep shıǵarıw procesi de to'xtovsiz jańalanıp, tákiraran ámelge asıp baradı. Jámiyet kólemindegi islep shıǵarıw processleriniń úzliksiz túrde jańalanıp hám tákiraran ámelge asırılıp turılıwı social tákirar islep shıǵarıw dep ataladı.

Social tákirar islep shıǵarıw eki kórinisinde ámelge asırılıwı múmkin:
1. Ápiwayı tákirar islep shıǵarıw ;
2. Keńeytirilgantakror islep shıǵarıw.
Ápiwayı tákirar islep shıǵarıw - bul islep shıǵarıw kólemleriniń ózgermegen halda tákirarlanıwın ańlatadı. Bul ózin ishki mútajliklerdi qandırıwǵa qaratılǵan bolıp, dástúriy ekonomika sharayatındaǵı xojalıq jurgiziwshi sub'ektler ushın tán bolǵan.
Keńeytirilgen tákirar islep shıǵarıw - bul islep shıǵarıw kólemlerin úzliksiz túrde asırıp barıwǵa tiykarlanǵan haldaǵı tákirarlanıwı bolıp tabıladı.
Social tákirar islep shıǵarıw nátiyjesinde mámleket kóleminde milliy ónim jaratıladı. Milliy ónim barlıq materiallıq hám nomoddiy naǵıymetler hám de xızmetlerdi óz ishine alıp, milliy esapshılıqta jalpı milliy ónim (YaMM) dep júritiledi.
Jalpı milliy ónim (YaMM) - bul óz mámleketi yamasa shet elde jaylasıwınan qaramastan, milliy kárxanalar tárepinen jaratılǵan ónim hám xızmetler ulıwma kóleminiń jámi ma`nisi bolıp tabıladı.
Mámleket ishkerisinde jaratılǵan ekonomika bul jalpı ishki ónimdi quraydı. Jalpı ishki ónim (YaIM) - bul málim waqıt dawamında (dawamında ), mısalı, bir jılda jaratılǵan hám tikkeley qarıydarlarǵa barıp jetetuǵın barlıq tayın ónim hám kórsetilgen xızmetlerdiń bazar bahası daǵı ma`nisi bolıp tabıladı.

YaIM

Mamlakat ichidagi ishlab chiqarish

Xorijiy korxonalar mahsuloti M1 (2 trln)

Milliy korxonalar mahsuloti M2 (10 trln)

CHet ellardagi milliy korxonalar mahsuloti M3 (3 trln)

YaMM

Ótiw dáwirindegi ekonomikaǵa tán bolǵan básekiniń rawajlanbaǵanlıǵı hám bazardı monopollashtirishning haddan zıyat joqarı dárejesi sebepli usı funksiyanı ámelge asırıw bul jerde oǵada zárúrli áhmiyetke iye boladı.

Házirgi zamande mámleket - milliy ekonomikanıń básekige shıdamlılıǵın asırıw siyasatı menen shuǵıllanıwı múmkin hám kerek bolǵan birden-bir institut bolıp tabıladı.
Makro hám mikrodarajadagi básekige shıdamlılıq ajratıladı. Milliy básekige shıdamlılıqtı qánigeler adamlardıń turmıs dárejesin asırıwda hám xalıq aralıq ekonomikalıq ulgilerge ámel qılıwda milliy ekonomikanıń basqa mámleketlerde islep shiǵarılatuǵın tovarlar hám xızmetler menen báseki sharayatında tovarlar hám xızmetlerdi islep shıǵarıw hám de tutınıw qılıw qábileti retinde tariyplesedi.
Mikrodarajadagi básekige shıdamlılıq faktorlardıń eki toparı menen anıqlanadı : milliy kompaniyalardıń rawajlanıw dárejesi, sonıń menen birge, makroekonomikalıq biznesmuhitning sapası menen. Forum lekciyasınıń avtorları firmalar dárejesindegi básekige shıdamlılıqtı tórtew tiykarǵı faktor menen baylanıstıradılar : resurslar, sırtqı báseki, talap, tarmaqlararo baylanıslar.
Bunda firma ishindegi menejment, marketing, háreket strategiyası («tadbirkorlik ortalıǵınıń sapası») da zárúrli esaplanadı.
Jáhán ekonomikalıq forumınıń maǵlıwmatlarına tiykarlanǵan esap -kitaplar sonı kórsetip atırki, isbilermenlik ortalıǵınıń faktorları ulıwma mámleketler boyınsha ekonomikalıq ósiw dinamikasına eń úlken tásir kórsetdi (60 procent).