Òzbekstan respublikasi joqari hàM Òrta arnawli bilimlentiriw ministrligi berdaq atindaǵi qaraqalpaq màmleketlik universiteti sirtqi bólim Ekonomika fakulteti Makro ekonomikaliq analiz hám prognozlastiriw pàninen Kurs jumisi Tema: Xalıq aralıq miynet

3. Xalıq aralıq miynet bólistiriwinde Ózbekstannıń ornı
Xalıq aralıq miynet bólistiriwi degen túsiniktiń mánisi sonnan ibarat, ol mámleketlerdi málim tovarlar óndiriske qánigeliklashuvi hám olar menen jáhán bazarında qatnasuvini ańlatadı. Xalıq aralıq miynet bólistiriwinde arnawlı bir tovarlar óndiriske qánigeliklashuv hár qanday mámlekettiń jáhán bazarında óz poziciyasi hám ornına ıyelewin támiyinleydi. Mısalı, samolyotsozlikda AQSh, audio hám videoapparatura óndiriste Yaponiya, shını ıdıslar óndiriste Kitaydıń jáhán bazarında salmaqlı orınǵa iye ekenligi joqarıdaǵı pikirimizning dálili bóle aladı. Bul degenimiz, bul mámleketlikler tek sol ónimleri menengine ataqlıdirlar, degen mánisti bildirmeydi. Olar, atap aytqanda, ózleriniń joqarı sapalı avtomobilleri, elektron -esaplaw mashinaları, toqımashılıq hám jeńil sanaat buyımları menen de jáhán bazarında aktiv qatnasıp kelediler.
Arnawlı bir tovarlar óndiriske qánigeliklashuv arqalı jáhán bazarında qatnasıw, tiykarınan, mámlekettiń kirip potencialına baylanıslı, yaǵnıy onıń ushın bekkem shiyki zat bazası, zamanagóy islep shıǵarıw quralları hám maman jumısshı kúshi ámeldegi bolıwı kerek. Hár qanday mámleket de xalıq aralıq miynet bólistiriwinde óziniń qánigeliklashuvini belgiler eken, kórsetip ótilgen resurslarınıń bar ekenliginen kelip shıǵadı.
Xalıq aralıq miynet bólistiriwi hár bir mámleket ekonomikası menen integraciyalashuvi (qosılıwı ) jáne onıń strukturalıq bólegine aylanıwın támiyinleydi. Basqasha etip aytqanda, túrli mámleketler ekonomikası xalıq aralıq miynet bólistiriwi nátiyjesinde jalǵızlanǵan jaǵdaydan shıǵıp, mámleketlikleraro xojalıq sistemasına kirip baradı. Bul process milliy sheńber degi xojalıqlar hám bóleklashgan tavar óndiriwshilerdi umumjahon bazarına tartadı.
Xalıq aralıq miynet bólistiriwiniń rawajlanıwlasıp barıwı mámleketler ortasında pán-texnika, islep shıǵarıw, sawda -ekonomikalıq baylanıslardıń rawajlanıwına alıp keledi.
Bazar ekonomikasına oǵada baslaǵan Ózbekstan ushın xalıq aralıq miynet bólistiriwinde óz ornın tawıp alıw hám jáhán bazarınıń aktiv qatnaschisiga aylanıw qanshelli zárúrli wazıypa ekeni endi oqıwshına málim bolǵanı shubhasız bolıp tabıladı.
Ózbekstan Respublikası maydanı boyınsha jáhán mámleketleri arasında 55-orındı iyeleydi. Onıń maydanı Germaniya, Ullı Britaniya, Italiya sıyaqlı etakchi mámleketlerden úlkenlew. Birlesken Milletler shólkemi maǵlıwmatlarına qaraǵanda, planetamizning ulıwma jer maydanı 135, 6 million kv. km. ni quraydı. Ózbekstan úlesine onıń 0, 3 procenti tuwrı keledi. Mámleketimiz Aziya kontinentiniń 1 procent maydanın iyeleydi.
Ózbekstanda tábiy resurslar potencialı kóp tarmaqlı xojalıqtı rawajlandırıw ushın jetkilikli bolıp, onıń quramında energetika hám basqa tayansh tarmaqlardı joqarı pát menen rawajlanıwına múmkinshilik jaratıwshı baylıqlar salmaqlı orın iyeleydi. Mámleketimizde jáhán altın rezerviniń 5 procenti, tábiy gazdıń 2 procenti bar. Qatar reńli metallar hám uran rezervlari boyınsha da Ózbekstan jáhánda jetekshi orınlardan birinde turadı. Ulıwma alǵanda, mineral shiyki zat resurslariniń anıqlanǵan rezervlari 3 trillion dollardan kóbirek dep bahalanıp atır.
Ózbekstan bir qatar sanaat hám awıl xojalıq ónimlerin islep shıǵarıw boyınsha jáhán kóleminde ajralıp turadı. Mámleketimiz qorako'lning umumjahon muǵdarınıń derlik sheregin, paxta tolasining 7 payızın, qazib olinayotgan altın hám tábiy gazdıń 3 payızın, jipek shiyki zat hám qurǵaqlay miywelerdiń 2 payızın, júzim, kanop, junning shama menen 1 payızın islep shıǵaradı. Aviatsiya texnikası, altıngurgut kislotası, mineral tóginler, reńli metallar, kelep sabaq, gezlemeler, ósimlik mayı, mıywe-palız eginleri ónimleri óndiriste de Ózbekstan arnawlı bir úleske iye. Ózbekstan sanaatınıń ayırım tarmaqları texnikalıq quramalı ónimler islep shıǵara aladı.
Bilgenimizdey, Ózbekstan gaz tabıw boyınsha MDH mámleketleri ishinde 3-orında hám jáhán kóleminde gaz qazib shıǵarıwshı iri mámleketlikler o'nligida, altın rezervlari boyınsha 4 jáne onı tabıw boyınsha 7-orında, uran rezervlari boyınsha 7, gúmis islep shıǵarıw boyınsha 11-orında turadı.
Kórinip turıptı, olda, Ózbekstan bir qatar tovarlar islep shıǵarıw hám olar menen jáhán bazarında qatnasıw ushın úlken kirip potencialına iye. Sonlıqtan, mámleketimiz ekonomikasın rawajlandırıw hám strukturalıq qayta qurıwda sırtqı bazarǵa kóbirek ónimler shıǵarıw zárúrli faktor bolıp xızmet etedi. Sonı itibarǵa alıp, Ózbekstanda mámleket ǵárezsizliginiń dáslepki dáwirinen baslap mámleketimiz birinshi brezidenti I. Karimov húkimettiń sırtqı ekonomikalıq iskerlik salasındaǵı jumısların aktivlestiriwge bólek itibar qaratdı. Húkimettiń bul tarawda alıp baratırǵan siyasatı sawda balansında unamlı qaldıqqa erisiw, kirip hám importtıń strukturalıq dúzilisin tupten ózgertiwge qaratılǵan. Usınıń menen birgelikte, tayın ónimler kiripin keskin asırıwǵa qaratılǵan ilajlar ámelge asırılıp atır.
Mámleketlikler, aymaqlar hám bólek shaxslar ol yamasa bul tavardı óndiriske qánigeliklesip, onı keyinirek basqa buyımǵa almastırıwdan tek utadılar. Sebebi mámleketler, birinshiden, tábiy hám miynet resursları hám de qarjılar menen támiyinlengenliklerine kóre bir-birlerinen talay parıq etediler, ekinshiden, túrli tovarlardı birdey nátiyjeli islep shıǵarıw ushın jetkilikli texnologiyalıq múmkinshiliklerge iye emesler.
Mısalı, Yaponiya tábiy resurslarǵa iye bolmaǵan halda joqarı maman jumısshı kúshine iye, usınıń sebepinen ol joqarı ilmiy tájriybe talap etetuǵın kóplegen tovarlardı kem miynet sarp etiw etip, tayarlawı múmkin. Kerisinshe, Avstraliya úlken resurslarǵa iye bolǵan halda jetkilikli miynet resursları hám kapitalǵa iye emes. Sol sebepli onda biyday, gurunch, gósh etiwtiriw natiyjelilew bolıp tabıladı. Braziliyada arzan kofe etiwtiriw ushın hámme sharayat jetkilikli bolsa, Kanada arzan biyday jetistiriw múmkinshiligine iye.
vaqt ótiwi menen mámlekettiń túrli tovarlar óndiristegi múmkinshilikleri hám natiyjeliligi ózgeriwi múmkin. Mısalı, qandayda bir mámleket tiykarınan shiyki zat óndiriske qánigelesken bolsa, keyinirek jumısshı kúshi sapasınıń ósiwi, tiykarǵı kapitaldıń kóbeyiwi nátiyjesinde sanaat ónimleri, tayın tovarlar óndirisi múmkin. Mısalı, Kebirolar dáwirinde Ózbekstanda jetiwtirilgan paxtadan alınǵan tolaning 4-4, 5 procentigine mámlekette qayta islengen bolıp, onıń tiykarǵı bólegi arzan bahalarda kóbirek Rossiya sabaq-gezleme kárxanalarına jetkizip berilgen hám basqa shet el mámleketliklerge sotilgan edi. Keleside mámleketke kóp muǵdarda shet el investitsiyalar hám zamanagóy texnologiyalardıń kirip keliwi sebepli paxta tolasidan tayın ónimler islep shıǵarıw hám olardı jáhán bazarına alıp shıǵıw jıldan-jılǵa kóbeyip barıwada.
Xalıq aralıq miynet bólistiriwi hám tavar ayırbaslawda mámleketler, joqarıda aytıp ótkeni sıyaqlı, birdey múmkinshilik hám sharayatlarǵa iye emesler. Bul hal olardıń jo'g'rofiy jaylasıwı, tábiy resurslariniń quramı hám rezervlari, mámlekettiń ekonomikalıq rawajlanıw dárejesi, ekonomikanıń dúzilisi, ishki bazardıń kólemi sıyaqlı faktorlar menen belgilenedi.
Áne sol faktorlar tásirinde túrli mámleketlerde birdey tovarlardı óndiristegi ǵárejetler dárejesi de túrlishe boladı. Sol sebepli hár bir mámleket jáhán bazarında ózinde islep shıǵarıw ushın ǵárejet kóbirek bolatuǵın, tábiy yamasa basqa sharayatlarǵa kóre ulıwma ózinde islep shıǵarıp bolmaytuǵın tovarlardı satıp alıwǵa ıntıladı.
Ózbekstan ekonomikasında paxta shiyki zatın islep shıǵarıw úlken orın iyelegenligi sebepli, mámlekettiń sırtqı sawda kólemi hám balansı da kóp tárepten bul ónimdi islep shıǵarıw kólemine baylanıslı. 2021- jılda mámleketimizden sırtqı bazarǵa shıǵarılǵan tovarlar hamji 16. 6 mlrd. dollardı quraǵan. Paxta tolasining mámleket kiripindegi úlesiniń azayıwı 2 sebep sebepli júz boldı. Birinshiden, ótken jıllar ishinde paxta tolasining jáhán bazarındaǵı bahası derlik 2 ese túsip ketti. Ekinshiden, tolani mámleket ishinde qayta islew kólemleri kóbeygeni sebepli onı kirip qılıw bir muncha kemeydi.
Paxta tolasining kirip degi úlesiniń azayıwı keleshekte de saqlanıp qalıwı múmkin. Sebebi ol tayın ónim emes, bálki shiyki zat esaplanadı. Shetke, yaǵnıy jáhán bazarına shiyki zat shıǵarıwǵa qaraǵanda, tayın ónim shıǵarıw kóbirek payda keltiredi. Bul haqqında respublika birinshi prezidenti I. Karimov da kóp ret uqtirib ótken. Sol sebepli tayarlanıp atırǵan paxta tolasining barǵan sayın kóbirek bólegin mámleketimizde qayta islep, odan tayın gezlemeler hám kiyim-kesheklar tayarlaw, mámleket mútajliklerinen aslamın kirip qılıw strategiyalıq wazıypa esaplanadı.
Ózbekstan kiripinde elektr energiya hám janılg'i, ximiya ónimleri, reńli metallar, mashina hám úskeneler, kiyim-kenshek avtomobiller, azıq-túlik ónimleri de salmaqlı orın iyeleydi. Kirip potencialı ámeldegi bolǵan tarmaqlarǵa iri qarjılardıń kiritiliwi sebepli kiripbop mashinalar, neft ónimleri hám paxtadan tayarlanıp atırǵan ónimler islep shıǵarıw kólemleri jıldan-jılǵa kóbeyip barıp atır.
Ózbekstannıń sırtqı sawda baylanısları MDH mámleketleri menen bir qatarda AQSh, Qubla Kareya, Germaniya, Yaponiya, Frantsiya, Italiya, Turkiya, Malayziya, Shveytsariya, Belgiya hám basqa o'nlab mámleketler menen de jolǵa qoyıldı.
Ózbekstannıń sırtqı sawda baylanıslarında Rossiya zárúrli orın iyelep kelip atır. Eki mámleket ortasında imzolangan “1998-2007 jıllarda ekonomikalıq sheriklikti jáne de tereńlestiriw haqqında”gi Shártnama óz-ara rawajlanıwǵa xizmet etip atır. Ózbekstannıń AQSh, Qubla Kareya, Germaniya, Shveytsariya, Ullı Britaniya, Frantsiya, Italiya, Yaponiya sıyaqlı mámleketler menen sawda aylanbası keńeyip barıp atır. Ózbekstannıń Shıǵıs hám Batıstı baylaw regionda jaylasqanlıǵı sırtqı sawda baylanıslarınıń izbe-iz túrde alıp barılıwına sharayat jaratadı. 1996 jıl 21 iyunda Florensiyada Evropa Birlespesi menen Ózbekstan Respublikası ortasında seriklik hám sheriklik tuwrısında pitimge qol qoyıldı. 1999 jılǵa kelip usı shártnama Evropa Birlespeine kirgen barlıq mámleketler tárepinen ratifikatsiya etilgennen soń, kúshke kirdi hám de Ózbekstan tovarları ushın Evropa bazarlarına jol ashıldı.
Ózbekstan xalıq aralıq transport kommunikatsiyaların qurıw joybarların islep shıǵıw hám ámelge asırıwda aktiv qatnas etip kelip atır. Bul joybarlardı ámelge asırıw nátiyjesinde Ózbekstannıń Evropaga, Parsı qo'ltig'iga, Indiya, Yaponiya hám Tınısh okeanı regionlarına shıǵıwına hám jáhán jámiyetshiligi menen sırtqı baylanıslardı bekkemlewine úlken múmkinshilikler tuwıladı.
Ózbekstannıń sırtqı ekonomikalıq sheriklik salasında abıray -itibarı jıldan-jılǵa artıp baratırǵanın bólek aytıp ótiw kerek. Házirshe mámleketimiz Jáhán sawda shólkeminde gúzetshi mártebeine iye. Bul shólkem jáhán sawda sistemasın tártipke salıwda oraylıq orındı iyeleydi. Jáhán sawdasınıń 95 procentinen aslamı oǵan aǵza mámleketlerge tuwrı keledi. Házirgi waqıtta Ózbekstannıń usı shólkemge qabıl etiliwi máselesi úyrenilip atır. Oǵan aǵza bolıw Ózbekstanǵa dúnyanıń 130 dan artıq mámleketleri menen bekkem sawda baylanısları ornatıwına hám óziniń tovarları menen jáhán bazarlarına hesh qanday tosıqlarsız shıǵıwına múmkinshilik jaratadı.