Òzbekstan respublikasi joqari hàM Òrta arnawli bilimlentiriw ministrligi berdaq atindaǵi qaraqalpaq màmleketlik universiteti sirtqi bólim Ekonomika fakulteti Makro ekonomikaliq analiz hám prognozlastiriw pàninen Kurs jumisi Tema: Xalıq aralıq miynet

2. Xalıq aralıq miynet bólistiriwiniń tariyxı
Xalıq aralıq miynet bólistiriwi - ayırım mámleketlerdiń arnawlı bir ónimlerin óndiriske qánigeliklashuvi hám ónimlerdi ayırbaslawı. Social -aymaqlıq miynet bólistiriwiniń joqarı forması, jáhán bazarınıń hám mámleketlikler ortasındaǵı ekonomikalıq munasábetlerdiń tiykarın quraydı, mámleketlikler milliy xojalıqların jáhán xojalıǵı sistemasına birlestiriw faktorı bolıp, ob'yektiv tárepten miynet ońimdarlıǵınıń ósiwine járdem beredi. Jámiyet rawajlanıwınıń dáslepki dáwirlerinde ayırım mámleketlerde tábiy sharayatlar ayırmashılıqı menen baylanıslı bolǵan Xalıq aralıq miynet bólistiriwiniń ápiwayı kórinisleri ámeldegi bolǵan. 19 -ásirdiń ortalarından Evropa mámleketlerinde kútá úlken muǵdardaǵı sheki onim, tez ósip baratırǵan qala xalqı ushın azıq-túlik keltiriwdi talap etken mashina industriyasınıń payda bolıwı Xalıq aralıq miynet bólistiriwiniń rawajlanǵan formaların júzege keltirdi. Xalıq aralıq miynet bólistiriwin qáliplestirgen taǵı bir zárúrli faktorlardan biri — kolonizatorlik sistemasınıń payda bolıwı esaplanadı. 20 -ásir baslarına kelip koloniya hám qalaq mámleketler birotala " jáhán awıllari" ga, Evropa hám Arqa Amerikanıń sanaatı rawajlanǵan mámleketleri " jáhán qalalari" ga aylandı. Xalıq aralıq miynet bólistiriwiniń bul ózgesheligi Ekinshi jáhán urısınan keyingi jıllarda da saqlanıp qaldı. 1960 -jıllarda burınǵı koloniya hám yarım koloniyalar — jáhán xalqınıń 80% ten aslamı jasaytuǵınlıq Lotin Amerikası, Aziya hám Afrika mámleketleri úlesine jáhán sanaat ónimleriniń shama menen 15% tuwrı keldi. Bul mámleketler kiripiniń tiykarǵı bólegin sheki onim hám azıq-túlik shólkemlesken halda olardıń importqa qaramligi júdá joqarı edi, sebebi bul mámleketler zárúr sanaat tovarlarınıń derlik barlıǵın hám jetiwbeytuǵın azıq-túlikti shetten keltiriwge májbúr edi.
Fantexnika rawajlanıwı sharayatlarında Xalıq aralıq miynet bólistiriwi barǵan sayın rawajlanǵan sırtqı kórinislerge iye bolıp baradı, xalıq aralıq qánigeliklashuvga mútajlik kúshayadi, sebebi bir mámleket sheńberinde házirgi texnika rawajlanıwı dárejesinde turaqlı artıp baratırǵan ónimlerdiń barlıq túrin keń kólemde islep shıǵarıw múmkin emes. Házirgi Xalıq aralıq miynet bólistiriwiniń ózgesheligi — rawajlanıp atırǵan hám rawajlanǵan mámleketler ortasındaǵı Xalıq aralıq miynet bólistiriwinde tarmaqlararo qánigeliklashuv jetekshi orında tursa, rawajlanǵan mámleketler ortasında tarmaqlar ishinde qánigeliklashishning tereńlashayotgani bolıp tabıladı.
Rawajlanǵan mámleketlerdiń xalıq aralıq ishki tarmaq qánigeliklashuvi (ónim, detal, texnologiya boyınsha ) mámleketleraro sanaat ónimleri sawdasınıń artıwına alıp keledi. Bul mámleketler óndiristiń joqarı yamasa tómenlew dárejedegi kompleks tarmaq strukturasına iye. Bunday sharayatlarda Xalıq aralıq miynet bólistiriwiniń ishki tarmaq qánigeliklashuvi baǵdarında tereńlashuvi eń jańa tarmaqlar rawajlanıwınıń zárúrli shártiga aylanadı. Ishki tarmaq qánigeliklashuvining baǵdarlarınan biri — ónim túri boyınsha qánigeliklesiw esaplanadı, yaǵnıy arnawlı bir ónim túrin islep shıǵarıw ol yamasa bul mámlekette ámelge asıriladı (mısalı, traktorsozlik AQShda joqarı quwatlı dóngelekli hám shınjırlı traktorlar óndiriske, Ullı Britaniyada ortasha tipdagi g'iddirakli traktorlar óndiriske, Germaniyada quwatı kishi traktorlar óndiriske qánigelesken).
Detal boyınsha qánigeliklesiw de ayırım mámleket zavodları sońı ónim ushın paydalaniletuǵın butlovchi bólimler, detallar óndiriske qánigeliklesedi. Mısalı, " RollsRoys" ingliz firması AQSH, Fransiya hám basqa mámleketlerde tayarlanatuǵın samolyotlar ushın reaktiv dvigateller islep shıǵaradı. Bul processda bir rawajlanǵan mámleketten basqasına kapital shıǵarıwdıń kóbeyiwi, túrli mámleketler kárxanaları ortasında qánigeliklashuv hám kooperatsiyalashuvning rawajlanıwı zárúrli rol oynaydı.
Firmalararo kooperatsiya (qospa kárxanalar ), júdá úlken transmilliy korporatsiyalarning dúziliwi, sanaatı rawajlanǵan mámleketler ekonomikalarınıń integraciyası (qarang Evropa Birlespesi) da rawajlanǵan mámleketler ortasındaǵı miynet bólistiriwin tereńlestiriwge járdem beredi.
Ózbekstan Xalıq aralıq miynet bólistiriwinde paxta talshıǵı, energetika resursları (tábiy gaz, elektr energiyası ), reńli metallar, tóginler hám basqa ónimler jetkezip beretuǵın mámleket formasında qatnasadı.