Ózbetinshe jumis materiallari

4-Tema
Ǵárezsiz Ózbekstan. Ózbekstan quyashlı úlke.
10-tapsırma. Ádebiyatlardan tómendegi sorawlarǵa juwap tabıń.
1.Sózlikler haqqında túsinigińiz?
Sózlikler túpkilikli ana tilimizdiń sózlerin yamasa basqa bir tillerdiń sózlerin hám olardıń mánilerin úyreniw ushın dúziledi. Máselen, imla hám orfoepiyalıq sózlik durıs jazıw hám aytıw ushın, túsindirme sózlik ádebiy tildiń sóz baylıǵı hám onıń hárbir sóziniń mánilik ózgesheliklerin anıqlaw ushın qollanıladı. Eki tillik yamasa kóp tillik awdarma sózlikler basqa tillerdiń sózlerin úyreniw maqsetinde dúziledi. Bul atalǵan sózliklerden basqa da terminologiyalıq, dialektologiyalıq, etimologiyalıq, sinonimlik t.b. sózlikler qollanıladı. Sonıń ishinde mektep turmısında eń kóp qollanılatuǵın túrleri: imla, orfoepiya, eki tillik awdarma hám sinonimlik sózlikler
2.Sózliklerdiń qanday túrleri bar?
Túsindirme sózlik ádebiy tildegi jazba hám awızsha qollanılatuǵın sózlerdi óz ishine qamtıydı. Sózliktiń bul túri ádebiy tildiń sózlik qorında qollanılatuǵın tiykarǵı sózlerdiń tuwra hám awıspalı mániligin anıqlaydı hám olardı durıs túsindiriwdi maqset etedi. Máselen, awızeki sóylewde geypara sózlerdiń hár túrli bolıp aytılıw jaǵdayları ushırasadı. Mısalı: jarpaq—japıraq, torpaq—topıraq. Bulardıń ádebiy til ushın qabıl etilgen norması sońǵı túri dizim sóz retinde alınadı hám oǵan túsindirme berilip, tiyisli dereklerden mısallar keltirilip anıqlanadı: Japıraq at. — ósimliktiń shaqasındaǵı hawa arqalı azıqlandırıwshı hám gaz almastırıwshı xızmetin atqarıwshı múshesi. Túsindirme sózlikke berilgen sózler álipbe tártibinde túbir sóz túrinde dizimge alınadı. Olardıń dórendi túri de dizimge alınıp, túbir sózden keyin sol sóz benen uyalas retinde grammatikalıq mánisine izbe-iz túsinik beriledi. Mısalı: Japıraqlaw f. — ósimliktiń japıraqlawı. Báhárde kún jılıwı menen ósimlikler japıraqlaydı. «Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligi»niń tórt tomlıǵı 1982—1992-jılları «Qaraqalpaqstan» baspasında basılıp shıqtı.
Ádebiy til awızeki sóylew hám jazba til bolıp ekige bólinedi. Awızeki sóylew tili qaraqalpaq xalqınıń erte dáwirlerden kiyatırǵan janlı tili. Qaraqalpaq milliy ádebiy tiliniń awızeki sóylewi eki dialektlik (jergilikli) toparǵa bólinedi: 1) arqa dialekt hám 2) qubla dialekt. Qaraqalpaq tiliniń dialektologiyalıq sózligi usı eki dialektlik ózgesheliklerdegi awızeki sóylemlerde qollanılatuǵın jergilikli sózlerdi óz ishine alıp dúziledi. Máselen, arqa dialektte qulaqshın, buzaw, diywal, kelsap, silos, qatnas t.b. sózler qubla dialektte toppı, ójek, soqpa, soqı, dúrishte, alaqa sıyaqlı sózler menen qollanıladı. Dialektologiyalıq sózlikke berilgen sózlerdiń qaysı dialektke tiyisli ekenligi arqa dialekt ushın
A, qubla dialekt ushın Q háribi menen belgilenedi. Mısalı: Aǵarmay (A) — aqmay, aǵarı (Q) — awırlıq ólshem t.b. Dialektologiyalıq sózlikke kiretuǵın sózler xalıqtıń neshshe ásirler boyı shuǵıllanıp kiyatırǵan tarawları: mal sharwashılıǵı, diyqanshılıq, balıqshılıq, ónermentlik, salt-dástúr, úy buyımları hám t.b ruwzıgershilikke baylanıslı jergilikli ózgeshelikke qatnaslı sózlerdi qamtıydı. Qaraqalpaq tiliniń dialektologiyalıq sózligi 1983jılı «Qaraqalpaqstan» baspasında basılıp shıqtı
3.Sózlikler ne ushın kerek?

4.Ózlerińizge tanıs qanday sózliklerdiń atın bilesiz?

5.Ózlerińizge tanıs orfografiyalıq sózlik, awdarma sózlik hám túsindirme sózlik ne ushın qollanıladı?