Ziyoda masharipova

Ma-fo-iy-lun, ma-fo-iy-lun, ma-fo-iyl
Ki-mi-bul-bul / du-rur-so‘z-da / ki-mi-zog‘
V - - - V V - ~
Ma-fo-iy-lun, ma-fo-iy-lun, ma-fo-iyl Ba'zi hollarda vazn talabiga ko‘ra, qisqa hijolaming cho‘ziq hijoga yoki cho'ziq hijoning qisqa hijoga o‘zgarishi ham mumkin. Bu amzda imola deb nomlanadi. Shuni ham ta'kidlash lozimki, imola hodisasiga ko‘ra a unlisi bilan tugagan ochiq bo‘g‘inlar so‘z o‘rtasida qisqa, so‘z oxirida esa, cho'ziq va qisqa boMib kelishi mumkin. Shuningdek, qol- gan boshqa unli tovushlar bilan bitgan ochiq hijolar ham qisqa yoki cho‘ziq boMishi mumkin.
Aruz tizimi, eng awalo, hijolaming sifatiga asoslanganligi uchun bu tizimga xos juda ko‘p murakkabliklar va o‘ziga xosliklar mavjud. Vazn taqozosiga ko‘ra, ayrim so‘zlar odatdagidan boshqacharoq tarzda o'qiladi. Masalan, ikki hijoli so'zlar uch-to‘rt hijoli shaklida o‘qilishi ham mumkin:
- 109-
www.ziyouz.com kutubxonasi
Of-tob so‘zi o-f-to-b,pod-shoh so‘zi po-d-sho-h,
Iz-hor so‘zi iz-ho-r, mash-hur so‘zi ma-sh-hur kabi.
Aruzdagi she'rlami ifodali o‘qishning nozik jihatlaridan biri mis- ralardagi o‘ta cho'ziq hijolami to‘g‘ri talaffuz qilishdir. Badiiy so‘z ustalari ham, adabiyot o‘qituvchilari ham, ko‘pincha shunday hijolami o‘qishda xatoga yo‘l qo'yadilar. Yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, o‘ta cho‘ziq hijolar yo tarkibida cho'ziq unli bo‘lgan yopiq hijodan, yo qo‘sh undosh bilan tugallangan yopiq hijodan tashkil topadi.
Tarkibida cho‘ziq unli kelgan yopiq hijo shaklidagi o‘ta cho‘ziq hi- joning unlisi ancha cho‘zib talaffuz qilinishi shart. Masalan, Bobuming Yoz fasli, yor vasli, do 'stlarning suhbati, She 'r bahsi, ishq dardi, bo- daning kayfivati, - baytidagi “yoz”, “yor” hijolari o‘ta cho‘ziq boTgani .uchun ulaming unlilari cho'zib talaffuz etiladi.
Aruz tizimining xarakterli xususiyatlaridan yana biri shundaki, ba'zi hollarda unli bilan boshlanadigan so‘z undosh bilan tugagan so'zdan keyin kelsa, vazn talabiga ko‘ra qo‘shib o‘qiladi. Masalan:
Kel-di-lar / ka-ra-may-lab / kul-ba-mich / ra-jo-non-lar,
Har-bi-ri / si-jo-nim-din / ham-a-zi / z-meh-mon-lar. •
Tiy-ra-sho / mi-hij-ro-nim / rav-sha-net / ti-lar-kun-dek,
Yuz-la-rin / o-chib-har-yon / ne-cha-mo / hi-to-bon-lar.
Mashq. Quyida keltirilgan g‘azalni hijolarga ajrating. Qisqa va cho'ziq hijolarga e'tibor bergan holda, ifodali o‘qishni mashq qiling.
Qon yutub umri jahon ahliga bir yor istadim,
Lekin ul kamrak topildi, garchi bisyor istadim.
Kimga-kim jonim fido aylab sog'indim dam-badam,
Ermas erdi yorlikda chun vafodor istadim.
Bilmadim olam elida yo‘qturur mutlaq vafo,
Vahki, umri ulcha yo'qtur sogTnib yor istadim.
Ulki, topilmas bashar jinsida, vah, g'aflat ko'rung,
Kim pari xaylida men devonai zor istadim.
- 110-
www.ziyouz.com kutubxonasi
Sirri ishqimni ko'ngul ko‘z birla fosh etmak, ne tong,
Qalbu tardomanni men chun sohib asror istadim.
Shayx birla xonaqahdin chun yorug'luq topmadim,
Dayr piri xizmatig'a ko‘yi xammor istadim.
Ey Navoiy, chun rafiqi topmadim, bu g'ussadin 0‘zni bekaslik balosig‘a giriftor istadim.
Rukn. Aruz tizimidagi ikkinchi o'lchov birligi rukndir. She'riyatda misralar ma’lum tartibda boMganligi uchun, ular bir necha hijodan iborat boMaklarga boMib talaffuz etiladi. Misraning ana shu boMaklari rukn deyiladi. Rukn arabcha so‘z boMib, ustun ma'nosini ifodalaydi. Mazmun va shakl jihatdan uzviy bogMangan tugal ikki misra bayt de- yiladi. Baytning asl ma'nosi uy bo'lib, go‘yo ikki misra bir she'riy uyni tashkil etadi. Uyning ustuni boMganidek, she'riy baytning ham ustuni - ruknlari boMadi. Rukn bittadan tortib besh hijogacha boMishi mumkin. She'riy asami o‘qish jarayonida har bir misradagi ruknlami bir-biridan ajratish uchun qisqa pauza qilinadi. Masalan, Atoyining quyidagi bay- tini mknlarga ajratib ko‘raylik:
U1 sanamkim, suv yaqosinda paritek oMturur,
G‘oyati nozuklukindin suv bila yutsa boMur. Ul-sa-nam-kim / suv-ya-qo-sin-da / pa-ri-tek / oM-tu-mr, G‘o-ya-ti-no / zuk-lu-kin-din / suv-bi-la-yut/ sa-bo‘-lur.
Rukn aruz tizimida she'r vaznini tashkil etuvchi asosiy oMchov birli- gi sifatida asrlar davomida mustahkam qonunlashib ketgan. Shu bois- dan ham, har bir asar ana shu mknlar asosida yuzaga keluvchi muayyan vazn bilan oMchanadi. Ruknlar maMum qoidalar asosida o‘zgarmas ta- biatga ega boMganligi tufayli, so‘zlami ham ana shu qoidalar asosida talaffuz qilishni taqozo etadi.
Amz tizimida mkn asosiy o'lchov birligi sifatida g‘oyat muhim o'rin tutadi. Shunday ekan, har bir o'qiladigan asar oldindan mknlarga ajratib olinadi. Zero, mknlar takrori, bir tomondan, muayyan asaming vaznini aniqlab olish imkonini bersa, ikkinchi tomondan, asaming rit- mikasini, o‘ziga xos musiqiy tabiatini his qilishga imkon yaratadi. Fik- - 111 -
www.ziyouz.com kutubxonasi
rimizning dalili sifatida quyidagi baytni ruknlarga - ritmik bo‘laklarga ajratib ko'raylik.