Zokirjon saidboboyev tarixiy geografiya

4. Tarixiy geografiyani rganishda yordamchi tarixiy fanlarning rni
Yuqorida qayd etilganidek, tarixiy-geografik tadqiqotlar tarix faniga asoslanadigan manbalarga tayanadi. Tarixiy geografiya uchun qimmatli blgan manbalarga aholi ryxatlari, xjalik hisob-kitob daftarlari, yilnomalar, qadimgi geografiyaga oid kitoblar kiradi. Tarixiy geografiya uchun katta ahamiyatga ega blgan manbalar bu arxeologik, toponimik, shuningdek, antropologik manbalar hamda yordamchi tarixiy fanlarning malumotlari kiradi.
Arxeologiya (arxeo-qadimgi va logos-fan) — jamiyat hayoti va insoniyat faoliyatini moddiy ashyolar, qadimgi yodgorliklar asosida rganadi. Jumladan, mehnat qurollari, taqinchoq, turli idishlar hamda alohida qron va qafalarni rganish asosida qadimgi va rta asrlar tarixiy geografiyasining xjalik va etnik malumotlariga ega blish mumkin. Arxelogik qazish ishlari natijasida tplangan ashyolar yozma manbalarda uchramaydigan malumotlarni qlga kMtishimizga imkon beradi.
¹ Bu haqda batafsil qarang: KcwajiudduHoe III. C. HeropnqecKaH reorpadiHH lOxHoro Coma h ToxapHCTaHa no apaGoJObniHHM HCTOHHHKaM IX - Haia^a XIII bb. - T.: y36eKHCT0H. 1996.
Toponimika (yunoncha topos-joy, onoma-nom) — joy nomlari trisidagi fandir. Toponimika deganda joy nomlarini rganadigan fanni, toponimiya deganda esa geografik nomlar yiindisi tushuniladi. Toponimiya bir necha turga blinadi: gidronimiya, ya'ni daryo, dengiz, kl, soylar, jilalar, kanallar, qltiqlar, bozlar, sharsharalar nomlari; oronimiya, ya'ni yer yuzasining relef shakllari - tolar, chqqilar, qirlar, vodiylar, tekisliklar nomlari: oykonimiya (yunoncha „uy"), polinimiya (yunoncha „shahar"), yoki urbonimiya (lotincha „shahar"), ya'ni qishloq hamda shaharlarning nomlari. Bundan tashqari xalq uru-aymoq nomlari bilan atalgan toponimlar etnotoponimlar deyiladi; kishilarning ismlari bilan yuritiladigan toponimlarni esa antrotoponimlar deb atash mumkin.
Toponimika shaharlar, qishloqlar, daryolar, kllar, tolar kabi geografik nomlarni, ularning kelib chiqishini, tarixini rganar ekan, bu fan geografiarga ham, tarixchilarga ham boy ilmiy ma'lumot beradi.
Xalqlar biror hududdan turli sabablarga kra kchib ketishsa ham, daryolar kllar, shaharlarga ular bergan nomlar saqlanib qolgan. Toponimika xalqlarning qaysi millatga tegishli ekanini aniqlab beradi. Geografik nomlar kartaning eng muhim elementi blib, biror mamlakat yoki lka tabiatining xususiyatlarini aks ettiradi. Shu bilan birga joy nomlari jamiyat tarixi bilan chambarchas boliq.
Joyga nomni kishilar beradilar. Har bir joyning bir necha xususiyati blishi mumkin. Ana shu xususiyatlardan qaysi birini tanlash jamiyatning talabiga, uning taraqqiyot darajasiga boliq.
Xalqlar turli joylarga kchganlarida yangi yashash joylariga z nomlarini beradilar, kproq zlari oldin istiqomat qilgan joylarining nomini yangi yashash joylariga ham beradilar. Toponimlarning ana shu muhim xususiyatlaridan biri ularning takrorlanib turishidir. Bu holni biz AQSh shaharlarining Yevropa-ning turli davlatlari shaharlari riomi bilan atalganligida ko'rishimiz mumkin. Masalan, AQShning birgina zida 8 ta Moskva, bir
18
necha Odessa degan shahar va aholi maskanlari bor. Dunyoda 10 ga yaqin Samarqand blganligi ma'lum. Zarafshon vodiysida bir necha Toshkent qishloi blgan. Nomlar „kchib" yuradi.
zbekistonda takrorlanadigan nomlar juda kp. Ularning hammasini ham boshqalarga nisbat berib qyilgan nomlar deyish xato. Agar biror qishloq nomi kp yerlarda uchrasa, u awalo etnonim, ya'ni biror millat, uru, qabilaning nomi bladi. Masalan, Qnirot, Manit, Urganji, Mitan Arab nomli qishloqlar etnotoponimlardir. Atamalar ham joy nomlari tarkibida takror-takror uchraydi. Rabot, buloq, quduq, soy, suv, qum, tosh, gaza, tangi, qopchiay, to, dahana, ama, tepa kabi atamalar ana shular jumlasidandir. Toponimlarning ana shunday takrorlanib turishi ularni tasniflab rganish ishini osonlashtiradi.
Joy nomlarini turlicha tasnif qilish mumkin. Agar toponimlarni etimologiyasi jihatdan tasnif qilsak, 1) etimologiyasi hammaga ravshan blgan toponimlar (Uchquduq, Beshariq, Navoiy, Paxtakor va hokazolar); 2) ma'nosi etimologik tadqiqotlar yordamida ochib beriladigan toponimlar (Jizzax, Shopurkom, Buxoro, Norin va hokazolar); 3) mazmunini hozircha izohlab berish qiyin blgan toponimlarga (Arsif, Zomin va hokazolar) ajratish mumkin.
Tarixiy geografiyani rganishda qator yordamchi tarixiy fanlarning uslublariga tayaniladi. Ularning manba va malumotlari tarixiy geografiya fani uchun keng qllanilishi mumkin.
Jumladan, antropologiya fani maTumotlari orqali esa xalqlarning kelib chiqishi, uning turli irqlarga oidligi masalalari ilmiy hal etiladi. rta Osiyo xalqlarining ham turli irqlarga oidligi ana shu fanning uslublari yordamida aniqlangan. Jumladan, tolik tojiklar antropologik tip jihatidan yevropoid irqiga, qozoq va qirizlar esa mongoloid, zbek va tojiklar esa har ikki irqqa ham oidligi ma'lum. zbeklarda yevropoid kqining belgilari kuchli.
Genealogiya (yunoncha genealogia-shajara) — shajaralar tuzish, uru va oilalarning kelib chiqishi, ayrim shaxslarning tarixi va qarindoshlik aloqalarini rganadi. Siyosiy tarixiy
19
geografiya uchun genealogiyaning katta ahamiyati bor. Hukmdorlar va sulolalar tarixini rganishda, ularning haqiqiy qon-qarindoshlik aloqalarini tiklashda genealogiya uslublaridan foydalanish zarur.
Geraldika (lotincha heraldus-jarchi, gerald) — gerbshunoslik, dastlab XIII-XIX asrning birinchi yarmigacha dvoryan, sex va yer muMarining gerblarini tuzish bilan geraldlar shuullanganlar (geraldika atamasi shundan olingan). XIV asrdan boshlab gerbchilar ustaxonalari tashkil topgan, unda murakkab va rangli gerblar yaratilgan. Bora-bora uylar, tarixiy yodgorliklar, davlat bayroqlari, pullar va harbiy qurollarga gerb suratlarini tushirish rasm blgan. Geraldika moddiy madaniyat yodgorliklarini hamda gerbli va ramzli yozma manbalarni rganadi hamda tarixiy-geografik tadqiqotlar uchun ijtimoiy xususiyatlar, mamlakatlararo iqtisodiy aloqalarni rganishda yordam beradi. Arxeologik qazishlar zbekistonda ham qadimdan muhrlar, tangalar va buyumlarga, shahar, davlat, uru yoki hunarmandchilik uyushmalarining gerb suratlarini tushirish keng tarqalganligini krsatadi. Tamalarga tushirilgan turli ramzlar yordamida davlat yoki ma'lum mintaqaning tabiiy-geografik joylashuvi, asosiy xjalik shakii, siyosiy tuzumi haqida tasawurga ega blish mumkin. Ular ajdodlarimizning iqtisodiy va ijtimoiy hayotini, davlatlar va sulolalar tarixini oydinlashtirishga xizmat qiluvchi nodir manbalardan biridir.