Zokirjon saidboboyev tarixiy geografiya

24
Narshaxiy. Abu Bakr Muhammad ibn Ja'far Narshaxiy X asrning birinchi yarmida (899-959 yillar) Buxoroda yashagan tarixchi olimdir. U 944 yilda Buxoro vUoyatining tarixi trisida arab tilida „Tahqiqi al-viloyat" nomli ajoyib asar yozgan.
"Tahqiqi al-viloyat" kitobini ba'zan „Axbori Buxoro", „Buxoro tarixi", kpincha, „Narshaxiy tarixi" deb ham ataganlar. "Tarix"da Buxoro trisida turli rivoyatlar va hikoyatlar, hokirrilarning hayoti va urushlar yozilgan. Ammo biz uchun uning geografik tomoni — Buxoro viloyatining tabiati, shahar topografiyasi, qishloqlari, boyligi, sanoati va aholisi trisidagi ma'lumotlar juda muhimdir.
Narshaxiy Buxoro viloyatidagi shaharlarni ham qisqacha ta'riflagan: „Afshina katta birshaharblib, qaVasibor. Birnecha qishloqlar unga qarashlidir. Odamlar u joyni tabarruk deydilar. Haftaning muayyan birkunida uyerda bozor bladi". „Karminada mullalar va shoirlar kp blgan. Qadimda Karmanani bad'iyan xurdak (kichkina toora, kichik obdasta) deb ataganlar. Buxorodanto Karminagacha 12toshdir".
Asarda bulardan tashqari, Buxorodagi katta yonin, viloyatdagi ariqlar, ekinlar, masofalar trisida ham mukammal ma'lumotlar bor. Joy nomlari bilan bir qatorda geografik atamalar ham uchraydi.
„Hudud al-olam". „Hudud al-olam" („Kitobi hudud al-olam minal mashriq ilal marib") asari 983 yili Amudaryoning chap sohilidagi Juzjon viloyatida (Balxdan arbda) yozilgan blib, shu viloyatning hokimi amir Abul Xoris Muhammad ibn Ahmadga baishlagan. Fors-tojik tilidagi bu asarni z zamonasida ham, XIX asr oxirigacha ham shu nom bilan biror kimsaning eshitgani yoki tilga olgani malum emas; urf-odatlar va udumlar hatto biron ryxatda ham qayd qilinmagan. Biroq, u tamomila nomaTum asar blmasa kerak, chunki, birinchidan, asar yozilganidan 300 yil keyin, ya'ni 1258 yilda qayta kchirilgan ekan; demak, urf-odatlar va u XIII asrgacha qldan-qlga tib yurgan. Ikkinchidan, kitob, ehtimol, boshqacha nom bilan ham atalgandir. Ammo u ilmiy ahamiyati jihatidan Sharq geografik adabiyotining
25
durdona yodgorliklaridan biridir, xususan, rta Osiyo va Afonistonda geografik bilimlar tarixi uchun qimmatli manbadir.
Asar jami 60 bob (maqola) dan iborat blib, muqaddimadan keyin qumqliklarning chegaralari, dengiz va qltiqlar, orollar (jaziraho), tolar va ular baridagi ma'danlar, daryolar, chllar va qumlar, sngra jahondagi viloyatlar (nohiyathoi jahon) ning ta'rifi berilgan. Qlyozmaning asl nusxasida sarlavhalar va mashhur joylarning nomlari qizil siyohda yozilgan.
"Hudud al-olam" asarida jahondagi barcha manilakatlarning ta'ri&benlgangeografik, etnografikwa iqtisodiy ma'lumotnomadir.
Chunonchi, „Hudud al-olam"ning noma'lum muallifi xurosonlik blganligidan, asarda hozirgi Tojikiston, Qiriziston, zbekiston, Turkmaniston, Afoniston yerlari mukammal tasvirlangan. Uning dunyo trisidagi ta'riflari Sharqning boshqa geograflari asarlaridagiga xshash blsa-da, original va mustaqil mulohazalari kp.