Zokirjon saidboboyev tarixiy geografiya

2. Tarixiy geografiyaning vazifalari. Tarixiy geografiyaning asosiy blimlari
Biz umumta'lim maktablarida 0'zbekistonning, dunyoning tabiiy, iqtisodiy, siyosiywa aholi geografiyasini rganamiz. Xsh, tarixiy geografiya ulardan nimasi bilan farqlanadi?
¹ Yuqoridagi asar. - S. 67.
² ffpo6uoKee B.3., KoeajiweMo KJJ., Mypaebee A.B. HcropmecKaH reorpacpHH CCCP. - M., 1973. - C.3.
³ roAbdendepz JI.A. O npeflMeie ncTopircecKOH reorpacpHH // H3B. BrO. 1971, N°6; Eejioe M.H. O pa3pa6oTKe TeopHH cobctckhx hctophko-reorpacpHiecKHx HccJieaoBaHHH // IlepBaH Bcecoio3H. Haym. ceccna no HCTOpHH. reorpa(pHH. - M., 1974.
10
Yuqorida krib chiqqanimizdek, tarixiy geografiya fani trisida XX boshlariga qadar ilmiy adabiyotlarda aniq tasawur mavjud emas edi. arbda ham Rossiya, qolaversa, zbekiston tarix va geografiya fanida ham bu sohada hozirga qadar turli qarashlar mayjud. Vaholanki, qadimdan toki hozirgi kungacha yaratilgan kplab tarixiy asarlar mazmunini tarixiy-geografik ma'lumotlar tashkil etadi.
Hozirda tarixchi va geograf olimlar tarixiy geografiya bilan tarix rtasidagi farqni juda yaxshi tushunadilar. Geografiya tarixi (kpincha uni geogrqfik bilimlar tarixi ham deb atashadi) geografik kashfiyotlar va sayohatlar, shuningdek, geografik tasawurlar, umuman ajdodlarimizning geografik dunyoqarashlari tarixini rganadi. Tarixiy geografiya fani esa tmishni geografiya bilan bolab rganadi. Shu tariqa zamonaviy geografiya va tarixiy geografiya bitta ob'ektni farqli jihatlarda tadqiq etadi. Zamonaviy geografiya mazkur ob'ektni hozirgi holatini rgansa, tarixiy geografiya uning tmish tarixidagi zgarishlarini tahlil qiladi. Hatto nomidan ham bilinib turibdiki, bu fan oitmish davrning geografiyasini rganuvchi fandir. Bu fan „geografiya tarixi" fanidan farqli laroq (geografiya tarixi fani geografiya fanining paydo blishidan to rivojlanishiga qadar rganadi) jamiyatning turli davrlarida rivojlanish sharoitini rganuvchi aniq geografiyani tashkil etadi. Tarixiy geografiya alohida tumanlardagi ishlab cMqarishning turli davrlarda sishi haqidagi malumotlarni aniqlashtiradi. Yoki tarixiy voqea-hodisalarning blib tgan joylarini, geografik shart-sharoitlarini tahlil qiladi. Tarixiy geografiya fani muammolarini tarix fani rganadi, ammo shu bilan birga uni geografiya fanidan ham ajratib blmaydi, chunki geografiya fanida ochilayotgan yangi ilmiy malumotlar tarixiy geografiya fani uchun muhimdir. Tarixiy geografiya fariining materiallari tarixiy kartografiya fanining asosi blib xizmat qiladi. Tarixiy geografiya fanining rivojlanishi esa tarix fanining rivojlanishi bilan uzviy boliqdir.
Tarixiy geografiya tarixiy bilimlarning asosiy tarmoi blib, usiz tarixiy jarayonlar geografiyasini rganib blmaydi. Tarixiy
11
geografiyasiz tarix haqidagi tasawurimiz tliq va mukammal shakllanmaydi.
Geografiya fanining muammolari tarixiy geografiya fani oldida turgan muammolar blishi mumkin, ammo tmishning aniq geografiyasi blishi mumkin emas. Tarixiy geografiya tmish tarixning aniq geografryasini rganadi.
Demak, tarixiy geografiya fani tarix fanlari sirasiga kirib, insoniyat tarixini tgan davrlar geografiyasini rganadi. Blib tgan voqea-hodisalarning tarixini haqiqiy baholash uchun sha davrning tarixiy geografiyasini yaxshi bilish kerak. Bu zbekiston, qolaversa, rta Osiyo tarixini obyektiv, ilmiy asoslangan holda rganishda katta ahamiyat kasb etadi. Tarixiy geografiya zamonaviy geografiya kabi z bo'limlariga ega blib, asosan, to 'rtyirik bo 'limdan tashkil topgan:
1. Tabiiy-tarixiy geografiya.
2. Aholi tarixiy geografiyasi.
3. Xjalik (tarixiy-iqtisodiy) geografiyasi.
4. Siyosiy-tarixiy geografiya.
Snggi blimga ichki va tashqi chegaralar geografiyasi, siyosiy ma'muriy blinishlar, shaharlar va qaFalar joylashishi, shuningdek, tarixiy voqealar, harbiy yurishlar ynalishlari, muhorabalar kartalari, milliy-ozodlik harakatlari geografiyasi ham kiradi.
Tabiiy-tarixiy geografiya esa tgan bir necha ming yillar davomida deyarli zgarishsiz qolgan. Kishilik jamiyati, insoniyat sivilizasiyasining rivojlanishi uchun tabiat zgarishlarini rganish muhimdir, chunki daryolar zanining zgarishi, vodiylarning yqolib ketishi, suorish tizimlarining paydo blishi, kl va dengizlar chegaralarining zgarishi, rmonlar hayvonot dunyosi ba'zi turlarining yqblib ketishi insoniyat tarixining zgarishiga sabab bluvchi omil blishi mumkin.
Qadimdan aholi qulay geografik shart-sharoitlar mavjud blgan hududlarda istiqomat qilib kelgan. Jumladan, Qadimgi Misr aholisi uchun Nil, Xitoy uchun Xuanxe va Yanszi, Ikki daryo oraliidagi
12
xalqlar uchun Dajla va Frot, rta Osiyo aholisi uchun esa Amudaryo va Sirdaryoning qanchalik muhim ahamiyat kasb etganligini alohida keltirish mumkin. Tabiiy geografiya ma'lum bir hududda aholining kelib joylashishi yoki u yerlarni tark etishiga ham sabab bladi. Bularning barchasini tabiiy-tarixiy geografiya bo'lirni tadqiq etadi.
Ma'lum bir mintaqa yoki davlatning aholisi, u joylashgan hududlar, aholining etnik tarkibi va soni kabi masalalarni aholi tarixiy geograiiyasi rganadi. Davlatning taraqqiy etishida aholining va ishlab chiqaruvchi kuchlarning soni nal qiluvchi ahamiyatga ega hisoblanadi.
Agar biror davlatning tarixini rganmoqchi blsak, tarixiy-iqtisodiy va xjalik geografiyasini o'rganishimiz ham kerak bladi. Chunki iqtisodiy munosabatlar va xjalik turlarining mukammalashib borishi, savdo-sotiqning taraqqiy etishi natijasida jamiyatlarning ham rivoji kuzatiladi yoki aksincha.
Tarixiy geografiyani rganish mobaynida turli xil muammo-larga duch kelisliimiz mumkin. Masalan, X-XII asrlarda qora-xoniylar davlati hududlarining zgarib turishi, XVII-XVIII asr-larda ashtarxoniylar davlati chegaralarining zgarib turishi, Amir Temur davridagi muhim voqealar blib tgan joylar, XIII-XIX asrlardagi hozirgi AQSh hududlarida aholining tarqalishi va joylashishi, XVIII asrning ikkinchi yarmi-XIX asming birinchi yarmida Buxoro amirligi Qqon va Xiva xonlMarining asosiy savdo yllarining ynalishlari, chor Rossiyasi mustamlakasi blgan Turkistonning siyosiy-ma'muriy ishlari kabi muammo-lardir.
Biror davlatning iqtisodiy va siyosiy tarixiy geografiyasini rganishda awalo mazkur davlatning iqtisodiy va tarixiy geogra-fiyasining rivojlamshini krib chiqish kerak bladi. Masalan, rta Osiyo, AQSh, Rossiya imperiyasi, Fransiya, Xitoy, Germaniya, Hindiston va boshqa davlatlarning XVIII asrdan XX asrning boshigacha blgan davrdagi tarixiy geografiyasini rganishda siyosiy va iqtisodiy geografiya elementlarini birinchi