1-tema. Auditke uliwma sipatlama

1-TEMA. AUDITKE ULIWMA SIPATLAMA

1.1. Audittıń payda bolıwı hám rawajlanıwı

Bizge belgili, hár qanday waqıya, hádiyse, buyım qaysı waqıtta hám qaysı jerde payda bolıwına qaramastan belgili bir zárúrlik sebepli júzege keledi. Auditke tiyisli dereklerde aytılıwınsha, onı tómendegi shárt-sharayatlar keltirip shıǵarǵan:

• 
  Maǵlıwmat jetkerip beriwshiler (administraciya) menen maǵlıwmatlardan paydalnıwshılar (mámleket organları, bankler, akcionerler, kreditorlar) mápleriniń sáykes kelmewi, nátiyjede, olar aarsında qarama-qarsı jaǵdaylar kelip shıqqanda administraciya tárepinen natuwrı maǵlıwmatlar beriliwi;
  
• 
  Natuwrı informaciyaǵa tiykarlanǵan halda xojalıq qararlarınıń qabıl qılınıwı nátiyjesinde qolaysız ekonomikalıq ahwalǵa túsip qalınıwı yamasa krizis jaǵdayda túsip qalıwlar;
  
• 
  Ekonomikalıq informaciyalardıń haqıyqıylıǵın tastıyıqlaw ushın arnawlı biilmlerge mútájlik;
  
• 
  Informaciyalardan paydalanıwshılarda maǵlıwmatlardı tikkeley bahalaw hám sapasın anıqlaw ushın arnawlı tájiriybe, waqıt há materiallardıń jetispewshiligi h.t.b.
  

Mine usı máselelerdi sheshiwge járdem beretuǵın auditorlıq iskerlikleri qáliplese basladı. Onıń tiykarǵı wazıypası informaciyalardan paydalanıwshılarǵa usınılatuǵın esabatlar haqqında qalıs pikir bilidiriw bolıp tabıladı. Auditorlar jeterli bilim hám tájiriybege, sonday-aq, buxgalteriya esabı hújjetelri hám tiykarlawshı maǵlıwmatlardı alıw huqıqına iye bolǵanlıgı ushın bul wazıypanı jetik dárejede ámelge asıradı. Bunnan tısqarı, olar kárxana administraciyasına boysınbay hám onıń húkimleri astında bolmaydı.

Ayrım dereklerge qaraǵanda buxgalter-auditor kásibi XVII ásirdiń ortalarında Evropanıń akcionerlik kompaniyalarında akcionerler, kreditorlar hám salıq xızmeti xızmetklerleri ortasındaǵı tartıslı máselelerdi sheship beriw zárúrligi sebepli qáliplese baslaǵan. Sol payıtlarda ǵárezsiz xızmet kórsetip, kárxananıń óndirislik finanslıq háqqında anıq juwmaq beretuǵın qánigelerge mútájlik kúsheygen.

Nátiyjede 1862-jılı Angliyada, 1867-jılı Franciyada, 1937-jılı bolsa AQSh ta májbúriy audit haqqındaǵı nızam qabıl etilgen. Házirgi waqıtta bazar ekonomikası rawajlanǵan mámleketlerde óziniń shólkemlestiriw huqıqıy infrastrukturalarına iye bolǵan institutları háreket etpekte.

Auditorlıq kásibi hár mámlekette hár túrli atalıp kelingen. Máselen Amerikada jámáátshi-buxgalter, Franciyada buxgalter-ekspert yamasa schyotlar boyınsha komissar, Germaniyada xojalıq qadaǵalawshısı yamasa kitaplar qadaǵalawshısı (Das Buch), bir qatar anglo-saksoniya mámleketlerinde kompaniyanıń finanslıq háreketin qadaǵalawshı revizor usaǵan atamalarǵa iye bolıp kelgen.

Auditorlıq kásibiniń rawajlanıwına 1929-1933-jıllarda dúnya ekonomikalıq krizisi úlken túrtki boldı. Bul dáwirde akcionerlik jámáátleri hám basqa kárxanalardıń kópshiligi bonkrotlıqqa júz tutqan edi. Nátiyjede esabatlardı, ásirese, balans, payda hám zıyanlar haqqındaǵı esabat maǵlıwmatların tastıyıqlaw tártibin qatań belgilew, olardıń durıslıǵın hám haqıqıylıǵın ǵárezsiz auditorlar tárepinen tekseriw mútájligi júzege kelgen.

Audit XIX ásir ortalarında Shotlandiyada da júzege kele baslaǵan.

Inglis temirjolshıları, qamsızlandırıw hám basqa investorlar Arqa Amerikaǵa jol ashılǵanında olar menen birge kúshli inglis investorlar (kreditor)ınıń máplerin qorǵaytuǵın ǵárezsiz revizor-auditorlar da birge barǵan.

1844-jılı Angliyada akcionerlik kompaniyalardıń buxgalteriya schyotların, akcionerlerge beriletuǵın esabatlardı jılına keminde bir márte ǵárezsiz buxgalterler tekseriwinen májbúriy ótkeriliwin talap etetuǵın nızamlar shıǵarılǵan.

Dáslep auditorlıq wazıypaları anıq belgilenbegen bolıp, barlıq investorlar, akcionerler, kreditorlar auditorlardı ózleriniń qorǵawshısı sıpatında qabıl qılǵan.

Auditorlar haqqında olardı akcionerler aldındaǵı juwapker adamlar dep qaraw 1929-jılı «Kompaniyalar haqqındaǵı nızam» shıǵarılıwı menen ózgerdi. Bul nızamǵa muwapıq barlıq kompaniyalar ózleriniń finanslıq esabatalarında payda hám zıyanlardı májbúriy túrde kórsetiwleri belgilep qoyıladı.

Tariyxıy dereklerden bizge belgili, oraylasqan mámlekettiń payda bolıwı hám de rawajlanıwı nátiyjesinde mámleketti basqarıw ushın esap, qadaǵalaw hám finans islerine zárúrlik kúsheygen. Olardıń tiykarları adamzattıń uzaq tariyxına barıp taqaaladı. Máselen, auditor professor P.I.Kamıshanov maǵlıwmatlarına qaraǵanda shama menen eramızdan aldınǵı 200-jılları kásip sıpatında qáliplese baslaǵan. Bul payıtlarda kvestorlar yaǵnıy Rim Imperiyası dáwirinde finans hám sudlaw islerin alıp barıwshı lawazımlı adamlar orınlardaǵı húkimet buxgalterleri ústinen qadaǵalap turǵan. Kvestorlardıń esabatları Rimge jiberilip, imtixan alıwshılar (tekseriwshiler) tárepinen tıńlanǵan. «Auditor» latınshadan «Tıńlawshı» degen túsinik te usıdan kelip shıqqan.

Demek, «Audit» túsinigi latınsha bolıp, «auditing» tolıq awdarması «ol tıńlap atır», «tıńlawshı» degen mánislerdi bildiredi.

Pikirimizshe, «audit» túsinigi kárxanalardıń ekonomikalıq máplerin hám turaqlılıǵın támiynlewge járdem beriwshi, ǵárezsiz finanslıq tallaw hám juwmaq shıǵarıwshı, biznes keńesin beriwshi, hár túrli ekonomikalıq hám finanslıq unamsızlıqlardıń aldın alıwda kárxanalarǵa járdem beriw bolıp tabıladı.