Lekciya - 1-tema (1)

I Боб. ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ ИҚТИСОДИЙ ГЕОГРАФИК ЖОЙЛАШГАН ЎРНИ, ТАБИИЙ ШАРОИТИ,ВА РЕСУРС САЛОХИЯТИНИНГ МИНТАҚАНИНГ ИҚТИСОДИЙ- ИЖТИМОИЙ РИВОЖЛАНИШИГА ТАСИРИ


1.1.Қорақалпоғистоннинг иқтисодий географик жойлашган ўрни, Ўзбекистоннинг сиёсий – маъмурий ва ижтимоий-иқтисодий картасидаги ўрни .
Қорақалпоғистон Ўзбекистон Республикасининг Шимолий-Ғарбида “Қизил-қум” ва “Қора-қум” чўлларининг Орол денгизига яқин бўлимида Амударё атрофидаги текисликни эгаллайди. Бу ҳудуд “Туямўйин” дан бошлаб Амударёнинг “Бештепага” яқин оралиғидаги Хоразм оазиси деб аталган аллювиаль текисликларни эгаллайди.
Қорақалпоғистон Республикаси Шимолий-шарқ ва шимолий-ғарбида Ўзбекистоннинг Хоразм вилояти, Туркманистон Республикасининг Ташавуз вилояти, жанубий-шарқида Чаржау вилоятлари билан ва шарқий томонида Бухоро вилояти (ЎзР) билан чегарадош. Ер майдони 166,6 минг км², ёки Ўзбекистоннинг сиёсий-маъмурий картасида ер майдони бўйича 1- ўринни, аҳоли сони бўйича республика ижтимоий картасида 9-ўринни, ялпи ҳудудий маҳсулот (ВВП)_ хажми бўйича Ўзбекистон иқтисодий картасида 11 - ўринни эгаллайди.
Ҳудудининг ҳозирги ер сатҳининг шаклланиши Амударёнинг сув режимининг ўрни алоҳида. Дарёнинг узоқ асрлар давомида Сариқамиш кўлидан Каспий денгизига, Ақшадарёдан Орол денгизига ва кейинчалик ҳозирги дельтасидан Орол денгизига қуйилиши катта кўламдаги аллювиаль ётқизиқларнинг тўпланишини ва чўкинди аллювиаль ёткизиқларнинг географик тарқалиши асосида хозирги релъефи пайдо бўлган. Шундай экан, ҳозирги Қуйи Амударё Заунгуз “Қора-қум” билан “Қизил-қум” оралиғидаги дельталик ҳудудни эгаллайди.
Қорақалпоғистон географик жойлашган ўрни ва табиий шароити бўйича Ўзбекистоннинг шимолий-ғарбидаги чўл ҳудудлардан бири хисобланади.
Ҳудуд орқали Чарджоу – Қўнғирот – Бейнов – Макат - Александров-Гаи~ Ташкент – Навоий – Учқудуқ- Турткуль(Мискин), -Нукус, Мискин - Ургенч ва ундан кейин Европа томонга иккинчи темир йўл линиясининг қурилишига боғлиқ Хоразм вилояти ҳудудларини ўргатиш ва унинг табиий ресурс салоҳиятидан иқтисодиётда фойдаланишнинг янги босқичи бошланади.
Минтақа Амударё сув артерияси бўйида жойлашиб Ўзбекистондаги юқори интенсивли обикор ерлар ҳудудлари қаторига киради. 2016-йилнинг 1-январидаги статистик маълумот бўйича вилоят ҳудудида 1 млн.791,1 минг аҳоли яшайди. Шўндан 883,0 минг нафари шаҳар аҳолиси (49,3 %) ташкил этса, қишлоқ жойларининг аҳолиси 908,1 минг нафарни, ёки вилоят аҳолисининг 50,7 % эгаллайди.
Қорақалпоғистон ҳудуди ғарбдан-шарққа томон, 70-317км, жанубдан шимолга томон 140-170км чўзилган. Шундай экан, регион ҳудудининг узунлик бўйича чўзилиб жойлашиши магистралли темирйўл линияси газ қувири, автомобил йўл қатнаш алоқалари орқали вилоят республикааро транспорт-иқтисодий алоқаларни ривожлантиришга, шунингдек Амударё сув артерияси ёрдамида иқтисодий салохиятини кучайтириш мумкинчилигига эга. Бу, иқтисодий-географик кўз қарашдан Қуйи Амударёнинг меҳнатнинг Республика ва минтақалараро географик тақсимланишида тутган ўрнини ва рўлини кучайтириш учун тўлиқ шароитларга эга еканлигини яна бир марта ифадалайди.
Регион релефи дарё оазисдаги сув режимига мос шаклланган чўкинди аллювиал ётқизиқлардан иборат, минтақа ҳудудида суғорилиб экиладиган ерлар денгиз садҳидан 74-91м баландликда жойлашган. Ер юзаси шарқдан-ғарбга томон қияланиб суғориш каналларини қуриш ва зовур-дренаж тармоқларини қуришга қулай. Шунингдек регион ҳудудида ишга туширилган “Қилич Ниёзбой”, Пахта арна, Суўэнли, Кизкаткан кўллар оралиқ, шундан ташқари дарёлик зовур-дренаж сетлери ғарб томонга оғиб қишлоқ хўжалиги тармоқларини сув билан таъминлашда асосий зовурлар хизмат кўрсатса туманлараро зовур-дренаж сетлари, шунингдек хўжаликаро аҳамиятга эга зовурлар асосий дарёлик коллекторига қуйиб, минтақа хўжаликларида жойлашган экин майдонларининг мелиоративлик шароитини яхшилашда ва экин майдонларини оптимал даражада ушлашга ва фойдаланишга кучли таъсир этади.
Шундай қилиб Кораколпоғистон худуди умуман текисликдан иборат бўлсада ўзига хос хусусиятларга эга ва бир биридан ажраладиган тўртта ҳудудга бўлинади: (Амударё делтаси, Кизилкум чўли, Устюрт ва Орол денгизининг курғокликка айланган ўлкани ( Жанубий Орол ёкалари)
А) Амударё делтаси. Делта кисмини эгаллаб турган майдони ва унинг шаклланишига Амударёнинг сув режимининг таъсири ўрганилган. Амударёнинг Акшадарё, Сариккамиш, Орол олди делталарининг пайдо бўлишида Ўрта Осиёда учламчи даврда денгиз сувларининг чекиниши ва тектоник кучларнинг таъсирида пайдо бўлган. Амударё делтасининг ривожланиш тарихи ва унинг республикамизнинг иқтисодий ривожланишидаги ахамияти тўғрида илмий маълумотлар тайёрланган.
Б) Коракалпоғистон Кизилкуми. Бу худуд Қизилқум чўлининг шимолий ғарб бўлимини эгаллаб 3 млн. майдонни ўз ичига олади. Релефи тузилмалари тепалик қумлардан иборат ва шу атрофдаги худудга солиштирганда (80м) баланд жойлашган. Шу қум тепаликлари оралиғида жойлашган тақирлар, эски дарё тармоклари (Янги дарё делтаси сингари), шўрли тепаликларда кўп майдонларни эгаллаб улар хозир мол чорвачилигида фойдаланиш билан чекланган, келажакда дехкончиликнинг худудига айланиши сўзсиз.
С) Устюрт платоси. Орол билан Каспий денгиз оралигида жойлашиб текисликдан иборат бўлиб келади ва 70 минг кв.км дан кўп худудни эгаллайди. Устюрт атрофидаги Амударё делтасидан айтарли баландликда жойлашган бўлиб унинг хосил этиб турган ёнбағирларини географик адабиётларда “чинк” деб аталишининг сабаби Устюртнинг Коракалпоғистонга тегишли энг баланд жойи “Корабовур чўккиси” бўлиб у 292 м га кўтарилган. Устюртнинг ер юзи бўр ва учламчи даврдаги чўкинди жинслардан тузилган, иклим шароити кескин континентал бўлиб келади ва хаддан зиёд курғокчиликка мослашган. Устюртнинг ёнбағирлари, жарлар, ва сойлар билан тилиниши сабаблари уларнинг айримлари шимолий гарбдан жанубий шаркка томон чўзилаётган (Корабовур) қирни пайдо этиши. Бундай қирларнинг оралиғидаги бир неча км га чўзилаётган паст текисликларга (Борсакелмас ва хк) киради. Шунга кўра уларга иқтисодий -географик томондан таъриф берилган
Д) Денгиз бўйи (денгизнинг курукликка айланган ўлкани ва жанубий Орол ёқалари) райони. Бу район таркиби эртарок пайдо бўлган ва шаклланган денгиз қирғоклари ва табиий комплексга хос ўзгачаликлари баён этилади. Масалан денгизнинг куриган ўлкасига табиий комплекслар эндигина шаклланаётган бўлса, Жанубий Оролбўйи шимолий зона билан Оролнинг кирғокликка айланган бўлими орасидаги худудларни ўз ичига камраб, континентал субтропик иқлим шароитига эга худудларнинг шимоли кенглигининг энг охирги бўлими эканлиги хақида сўз юритилади. Табиий географик шароити бўйича район куршаган чўлистонли текисликка ўхшаш бўлиб шамол эрозиясини тез-тез ўзидан ўтказаётганлигини, тупроғи механик тарафдан бирикмаслигидан қумли тепаликлар пайдо бўлаётганлиги далилланади, йиллик ўртача ҳарорат 8,9 С га тенг бўлиб, январ ойининг ўртача харорати -8,3 -9 С бўлса, июлнинг ўртача ҳарорати 25 -26 С га тенг. Вегетатсия давридаги натижали ҳароратнинг миқдори 3600 С ташкил этиши сифатланади. Денгиз сувидан курукликка айланган худудларнинг тупроғи енгил механик тузилишга эга қумлардан иборат бўлса, Орол бўйларида бутали шўрликлар, чўл тупроклари ва кумли тупроклар тарқалганлиги кўрсатилган. Келажакда денгиз бўйи райони халк хўжалиги тармоқларига ўзлаштириш йўли билан хўжалик айланмасига қўшилса, денгиз ўлкасидан бўшаган ҳудудлар билан биргаликда чорвачилик соҳаларида фойдаланиши мумкин. Тупроқларнинг қум гурухларидан иборат бўлиб атроф табиий мухитга салбий таъсирлари кўрсатилади.
Қорақалпоғистон табиий ресурс потенциалига бой, буларнинг қотарига табиий ва ёнилғи энергетикалик шунингдек минерал хом-ашёларни ва х.к.