Наманган Г. Азамат

Фарғона водийсида кулолчилик анъаналари.
Бизга тарихдан малумки ўзбек халқ амалий безак санъати ўзининг қадимийлиги, маданиятининг бебахо хамда серқирралиги билан бутун дунёда ўз ўрнига ега бўлиб келмоқда. Буни албатта хозирги кунгача ўз меъморий обидаларини сақланиб қолган қадимий шахарлардаги хар бир тарихий обида, хар бир халқ амалий безак санъати намунаси аждодларимиз томонидан яратилган такрорланмас, бебахо санъат асарлари бўлиб, жахон маданияти дурдоналари қаторида ўз ўрнига ега. Жумладан кўп асрлар мобайнида орттирилган моддий, маданий ва маънавий бойлигмиз, хусусан, ўзбек халқ амалий безак санъатининг енг кўп ривожланган наққошлик, ганчкорлик, ёғоч ўймакорлиги, тоштарошлик, суяк ўймакорлиги, кандкорлик, пичоқчилик, заргарлик, каштачилик каби турлари сақланиб қолганлигини гувох бўламиз.
Амалий-бадиий безак саньати-ўз номига кўра амалиётда, яни турмушда қўлланиладиган безак саньати маносини англатади. Амалий-бадиий безак саньати турли хил буюмлар, қўчалар, майдонлар, ўқув-тарбиявий муассасалар, моддий иншоотларни бадиий безатиш билан боқлиқ. Шунингдек, у инсоният турмушида шунчалик кенг қўлланиладики, усиз турмушни тасаввур этиш қийин. Амалий-бадиий безак саньати идиш-товоқлар, кийим- кечаклар, газмоллар ва бошқа турли безакларда қўлланилади. Амалий-безак саньати нихоятда қадимий бўлиб, у кишиларнинг мехнат фаолиятлари ва ехтиёжлари билан боғлиқ холда пайдо бўлган. Халқ амалий саньати жуда қадим замонда пойдо бўлиб, халқ хунармандчилиги тарзда ривожланиб саньатнинг энг қадимги ривожланган ва бархаёт тури бўлиб келган. Амалий-безак саньат буюмлари, бирмунча эркин ижодкор тафаккур махсули сифатида яратилади ва у теварак атрофга файз киритишга қараталган бўлади.
Кулолчилик саньати махсулотлари қора лойдан мўжизакор гўзаллик яратган. Шарқнинг энг қадимий хамда навқирон саньатидир. Бу қора лой, саховат, халоллик, езгулик тимсолидир. Тупроқ инсонларнинг барча эхтиёжларини ўз зиммасига олган фаровонлик, тўкинлик, рисқ-рўз, гўзалликнинг энг олий кўриниши саньатнинг заминидир. Ўзбек куллолчилиги узоқ тарихга, ажойиб аньаналар, шакл, мазмун, ижобий жараён, ва ўзига хос услуба ега. Куллолчилик хунари лойдан, пиёла, коса, товоқ, кўза, лаган, хумдон, тандир, қурилиш ашёлари, металл эритиш қолибларини ва бошқалар таёрланадиган соха бўлиб у узоқ тарихга ега. VIII-XII асрларда куллолчилик Ўрта Осиёда ривожланган. Ўрта Осиёда сувга бўлган ехтиёж катта бўлганлиги учун сопол идишларни тез суратлар билан ишлаб чиқаришга ехтиёж сезилади. Асрлароша уларнинг шакли ва безаги нафислана боради. Кулоллар ўз буюмларини ясашдан ташқари уларни юксак дид билан безай бошлайдилар. XVIIII асрда Ўрта Осиёда тожик ва ўзбек халқлари ўртасида куллолчилик кенг ривожланиб турли кулолчилик марказлари пайдо бўлади.
Кулолчилик саньати хам амалий саньатнинг ривожланган турларидан биридир. Ўзбекистон тарихан кулолчилик саньатининг энг бой меросини сақлаб қолган юрт хисобланади. Ишлаб чиқариш услуби бўйича кулолчилик 2 та асосий турга бўлинган-сирланган ва сирланмаган. Сирланмаган кулолчилик қадим тарихга ега. VIII охири X бошида Моварраунахр шахарларида сирланган кулолчилик кенг тарқалган. X-XVIII асрларда ушбу услуб бадиий камолликка ва юқори сифатга ега еди. Бу турдаги кулолчилик намуналари Наманган вилояти тарихи ва маданияти давлат музейининг екоспозиция залларида келган зиёратчиларга кенг намойиш этилмоқда.
Фаргона водийсида асосий кулолчилик мактаблари ва марказлари Қўқон, Андижон, Марғилон, Наманганда ташкил топган. Мустақиллик шарофати билан юртимизда халқимизнинг асрлар бўйи қадоқ қўллари билан яратилган ижодий мехнати натижасида яратилган амалий безак саньатини кўз қорачиғидек сақлаш, қалрлаш, улардан амалий фойдаланиш, улар орқали ёшларни эстетик ўстириш хамда юксак маданиятлик кишилар қилиб тарбиялашга кенг имкониятлар яратилмоқда. Бунинг мисолида хукуматимиз томонидан бир қанча қонун ва қарорлар қабул қилиниб, ўзининг ижобий самараларини кўрсатмоқда. Айниқса, призедентимизнинг 2017-йил 17- ноябрьдаги “Хунармандчилликни янада ривожлантириш, хунармандларни қўллаб-қуватлаш чора тадбирлар тўгрисида“ги фармони оилавий тадбиркорлик, хунармандчилик билан шуғулланаётган инсонларга шарт-шароитлар яратишда кенг имкониятлар эшигини очди. Ўзбекистон халқларнинг бой маданий мероси ва тарихий аньаналарини тўлиқ сақлаб қолиш ва кўпайтириш, миллий хунарманчилик, халқ бадиий ва амалий саньатини янада ривожлантириш, хунармандчиллик фаолияти билан шуғулланувчи фуқароларни хар томонлама қўллаб-қувватлаш бўйича мақсадли ва комплекс чора-тадбирлар амалга оширилмоқда .
Наманган вилояти тарихи ва маданияти давлат музейи Мустақиллик бўлим мудири Ғаниев Азамат .