3-мавзу. Тижорат банкларининг актив операциялари


Download 104 Kb.
bet1/4
Sana26.01.2023
Hajmi104 Kb.
#1125167
  1   2   3   4
Bog'liq
1887


3-мавзу. ТИЖОРАТ БАНКЛАРИНИНГ АКТИВ ОПЕРАЦИЯЛАРИ

Маъруза режаси:


1. Тижорат банки активларининг иітисодий мазмуни ва туркумланиши.
2. Тижорат банкларининг даромад келтирадиган ва даромад келтирмайдиган активлари.
3. Тижорат банклари активларининг риск даражаси ва уларни рискка тортиш тартиби.
4. Активларни баµолашнинг рейтинг тизимлари.
1. Тижорат банки активларининг иітисодий
мазмуни ва туркумланиши

Актив операциялари — банк ресурсларини жойлаштириш билан боІлиі операцияларга айтилади.


АО банкларнинг икки асосий маісадини таъминлайди, яъни даромадлилиги ва ликвидлилигини таъминлашга хизмат іилади.
Актив операциялар тґрт асосий гуруµга бґлинади:
1. Касса операциялари (кассадаги наід пуллар, Марказий банкдаги ва бошіа банклардаги вакиллик µисобраіамидаги маблаІлар).
2. Ссуда операциялари.
3. Јимматли іоІозларга іуйилмалар.
4. Асосий воситалар (ер, бино ва иншоатлар).
Банкларнинг даромадлилиги, ликвидлилиги ва риклилиги ґртасида ґзаро боІлиілик мавжуд.
Јанчалик рисклилиги юіори бґлган активлар бґлса, шунча юіори даромадли бґлади, аммо ликвидлилик даражаси паст бґлади.
Јуйида активларни даромадлилиги, ликвидлилиги µамда рисклилик даражалари бґйича, таснифи келтириш мумкин.
Банк активлари - бу банкка тегишли µамда моддий іийматга эга бґлган іийматликлар: наід маблаІлар, іарзларга берилган маблаІлар, бинолар ва асбоб-ускуналардан ташêил топади. Булардан ташіари, банкда номатериал активлар µам мавжуд бґлиб, булар ґзларининг моддий шаклига эга бґлмайдилар, аммо банкнинг асосий фаолиятида фаол иштироê этади. Банк самарали фаолият кґрсатиши учун ґзининг активларининг таркиби тґІри белгилаб олиши ва улардан оіилона фойдаланиши керак бґлади.
Ґар іандай банк µам ґзининг активлари таркибини самарали шакллантиришда маълум бир муаммоларга учрайдилар. Банк активларининг сифати, активларнинг маісадга мувофиі тузилишига, ликвидлилиãèга, актив операцияларнинг диверсификациясига, рискли активларнинг µажмига, муаммоли ва сифатсиз активларнинг салмоІига ва активларнинг ґзгарувчанлик сифатларига боІлиі.
Халіаро банк амали±тида тижорат банклари активларини баµолаш маісадида улар маълум белгиларига кґра таснифланади.
Даромадлилик даражаси бґйича:
1. Даромад келтирувчи активлар (кредитлар, іимматли іоІозларга іуйилмалар, балансдан ташіари юіори даромадли активлар).
2. Даромад келтирмайдиган активлар (касса, Марказий банкдаги корсчет, бино ва иншоатлари).
Ликвидлилик даражаси бґйича активлар 3 та асосий гуруµга бґлинади:
1. Юіори ликвидли активлар — бу молиявий активлар, бир неча кун ичида оладиган ёки тезда реализация іилиб пул маблаІларига айланидаган аткивлар тушунилади. Буларга Кассадаги пул маблаІлари, Марказий банкдаги корсчетдаги маблаІлар µамда етакчи ривожланган банкларида вакиллик µисобраіамдаги маблаІлар.
2. Ликвидли активлар — бунга ґртача даражадаги ликвид активлар киради. Буларга – 30 кун ичида реализация іилинадиган ва пулга айланадиган активлар киради. £исіа муддатли активларга тез сотиладагн векселлар ва бошіа іисіа муддатли іимматли іоІозлар, µукуматнинг іимматли іоІозлари киради.
3. Паст ликвидли активларга — іийинчилик билан пулга айланадиган активлар киради, булар: узоі муддатли кредитлар, инвестициялари, іийин соталадиган бино ва иншоатлар ва муддати ґтган іарзлар киради.
Ґар бир тижорат банки ґзининг мажбуриятларини бажариши, ликвидлилик талабларига жавоб бериши учун банкнинг барча активларини іайтарилиш муддатига кґра, ликвидлилик даражаси бґйича гуруµларга бґлиб чиіади. Булар: юіори ликвидли; ликвидли активлар; узоі муддатли ликвидли активлар.
Юіори ликвидли активларга іуйидагилар киради: кассадаги íàіä пул маблаІлари ва уларга тенглаштирилган маблаІлар, давлат томонидан чиіарилган облигациялар. Бу маблаІлар юіори ликвидли бґлиб, зарур бґлганда банк бу маблаІларни зудлик билан ґз мажбуриятларининг тґловига ишлатиши мумкин.
Ликвидли активлар іаторига: іайтариш муддати 30 кунгача бґлган барча кредитлар (буларга 30 кундан ошган ва іайтариш муддати кґпи билан бир марîтàба узайтирилган кредитлар кирмайди) киради ва іайтариш муддати 30 кунгача бґлган барча дебиторлар, мажбурий резервларга ґтказилган ортиіча тґловлар киради.
Узоі муддатли ликвидли активлар іаторига банк томонидан сґмдаги ёки чет эл валютасида берилган ва іайтариш муддати бир ойдан кґп бґлган кредитлар ва іайтариш муддати бир йилдан ошган µамда ками билан 50% кафолат ±ки кафиллик берилган кредитлар, іайтариш муддати ґтган, аммо давлат кафолати берилган кредитлар, іимматли іоІозларни ва нодир металларни гаровга олиб берилган кредитлар µам киради1.
Тижорат банклари фаолияти давомида ґзининг активларини маісадга мувофиі жойлаштириб, банк ликвидлилик талабларини бажариши керак µамда ґзининг мажбуриятлари суммасидан келиб чиіиб лаµзалик, жорий ва узоі муддатли ликвидлилик меъёрларини бажариши керак.
Банк доимий тарзда ґзининг ликвидлилигини маълум бир даражада саілаши керак, яъни ґзининг тґловга іобиллигини шубµа остида іолдирмаслиги керак. Ликвидлиликка бґлган талаб активлардан келадиган даромадни ошириш фаолиятига, маълум даражада іарши туради. Банк портфелида саіланадиган активлар іанчалик даражада ликвидли бґлса, шунчалик улар билан боІлиі риск кичик бґлади, аммо шунга жавобан уларга тґланадиган фоиз µам шунчалик кам бґлади.
Банкда ликвидлиликни икки хил йґл билан таъминлаш мумкин:

  1. Ортиіча ликвидли активларни йиІиш оріали.

  2. Жаµон амали±тида кенг іґлланилиб кела±тган усул — ликвидлиликни кам даромад келтирувчи ва тез сотилувчи іимматли іоІозларга инвестициялашдир.

Белгиланган тґловга іобиллик доирасидан чиімаган µолда активларга жойлаштирилган капиталдан даромадни ошириш, банкда бошіариш санъатини белгилайди.
Кассадаги пул маблаІлари—банкнинг кассасида саілана±тган ва банкнинг кунлик µисоб раіамлар бґйича наід пул беришга, наід пул шаклида кредитлар беришга, банк харажати учун µаі тґлашга, хизматчиларга иш µаіи беришга ва бошіа харажатларга ишлатиш учун зарур бґлган іоІоз пуллар ва тангалардир1. Шунинг учун µам банк мижознинг талабини іондириш учун бериладиган іоІоз пулларга ва тангаларга эга бґлиши керак. Ушбу кассадаги наід пулларнинг іолдиІига бир нечта омиллар таъсир іилади, жумладан: мавсумийлик, банкнинг µудудий жойлашиши. Одатда жаµон амали±тида банк активларнинг наід пул бґлимига, кассадаги наід пуллар, мажбурий заµиралар фондига ажратмалар, вакиллик банкларга жойлаштирилган депозитлар µамда инкассация іилина±тган наід пуллар іґшилади, чунки бу маблаІлар биринчи талаб іилинганда наід пулга айланади. Шунинг учун µам бу маблаІларни банкда "биринчи мудофаа чизиІи" деб аташади2, чунки мижоз тасодифан ґз депозитини ±ки кредит сґраб келганда айнан шу маблаІлардан фойдаланилади.
Банк активлари таркибий тузилишига келганда, µаіли равишда таъкидлаш керакки, биринчи даражали ликвидли активлар µиссаси іанчалик кґп бґлса, банк ликвидлилиги шунча юіори бґлади. Лекин шуни µам алоµида белгилаш зарурки, бундай активлар даромад келтирмайди, шунинг учун бундай таркибий активларни µар іандай µолатда маісадга мувофиі, деб µисоблаб бґлмайди.
Маълумки, тижорат банкларида даромад келтирувчи активлар іаторида кредитлардан ташіари іимматли іоІозлар, чет эл валютасида жалб іилинган маблаІлар µам мавжуд. Албатта, ушбу активларнинг µам таркибий тузилишини ґрганиб чиіиш муµимдир.
Агар активлар таркибида даромад келтирувчи активлар салмоІи іанча кґп бґлса, бу µолат банк ґз активларидан даромад олиш маісадида самарали фойдаланаётганини бидиради.
Тижорат банклари іимматли іоІозлар бозорида инвестицион институт сифатида фаол иштирок этадилар. Бу µолат асосли тарзда фонд бозорида раіобатнинг кучайишига олиб келади. Банклар іимматли іоІозлар бозорида брокер ва диллер сифатида іàòíàøàäè. Биринчи функцияни улар брокерлик идоралари оріали амалга оширсалар, иккинчисини фонд биржалари оріали амалга оширадилар.
Тижорат банклари фаолиятининг ґзига хос хусусияти шундан иборатки, улар іимматли іоІозлар бозорининг бошіа іатнашчиларидан фаріли улароі, шу бозорда айни ваітда энг салмоіли инвесторлар ва энг ишончли эмитентлар сифатида ґзини намо±н эта оладилар. Ривожланган бозор иітисоди±ти мамлакатларида компания активларининг 40-80 % банк капитали µисобидан таъминланади, іимматли іоІозлар билан ґтказиладиган операциялардан тушадиган даромадлар эса банк фойдасини шакллантиришда муµим ґрин тутади. Тижорат банклари ґз активларини диверсификациялаш, іґшимча даромад олиш ва балансининг ликвидлилигини таъминлаш маісадида Äàâëàò іèñіà ìóääàòëè îáëèãàöèÿëàðèäàí (ДЈМО) кенг фойдаланадилар.
Шуниси характерлики, молиявий таµлилга баІишланган иітисодий адаби±тларда активлар ликвидлиликка кґра гуруµлаш асосида банклар фаолияти таµлил іилинмоіда. Лекин, бизнинг фикримизча, мазкур таснифлаш мезонида банк активларининг асосий турларига нисбатан ликвидлилик даражасидаги ґзига хосликлар µисобга олинмаган. Масалан, банкларнинг µиссали иштирок тарзида іимматли іоІозларига іилинган инвестициялари ликвидлилик даражасига кґра ссудалардан паст бґлиш мумкин. Масалан, республикамиздаги йирик тижорат банкларининг бири «Ислайн», «УмидОси±» корхоналарининг іимматли іоІозларини сотиб олган, иккинчи бир банк эса КаттаіурІон консерва заводининг іимматли іоІозларини µиссали иштирок йґли билан сотиб олган. Ґозирги кунга іадар бу іимматли іоІозлардан дивиденд олинмаган ва тибиийки, уларни бозорда сотиш муаммоси мавжуд. Бизга маълумки, айрим эмитентларнинг тґловга іобиллигига нисбатан ишончсизликнинг мавжудлиги уларнинг іимматли іоІозларига нисбатан маълум ваіт оралиІида талабнинг юзага келмаслигига сабаб бґлади. Шу сабабли, бизнинг фикримизча, бундай іимматли іоІозлар алоµида олиниб, уларнинг ликвидлилик даражаси учинчи тоифага мансуб бґлган мижозларга берилган кредитлар билан тенглаштириш лозим.
Áóíäàí òàøіàðè, áанк томонидан амалга ошириладиган ссуда операциялари турли-тумандир, уларни іґйидаги хусусиятларига кґра бґлиш мумкин:

  • іарздорнинг фаолият турига кґра;

  • таъминланганлигига кґра;

  • кредитлаш муддати бґйича;

  • маблаІнинг айланиш хусусиятига кґра;

  • белгиланишига кґра (кредитлаш объекти);

  • очиладиган µисоб раіамнинг турига кґра;

  • маблаІ бериш тартибига кґра;

  • ссудани іайтариш усулига кґра;

  • фоизларни µисоблаш ва іайтарилиш тартиби бґйича;

  • риск даражаси бґйича;

  • расмиéлаштириладиган µужжатлар тури бґйича ва бîøіàëàð.

Кредитлана±тган объект ва кредит ола±тган іарздорнинг іатор хусусиятларига кґра, ссудаларни іґйидагича туркумлаш мумкин:

  • Фойдаланиш йґналишлари бґйича (кредитлаш объекти) бериладиган кредитлар маісадли (ишлаб чиіариш жара±нини таъминлаш учун белгиланган моддий іимматликлар учун, савдо-воситачилик операциялари учун, іурèлиш учун ва тураржой сотиб олиш учун, айланма маблаІларни шакллантириш учун ва бîøіàëàð) ва маісадсиз (масалан, жорий эµти±жлар учун) кґринишда бґлади. Аммо µозирги кунда ðеспубликамизда маісадсиз тарзда кредитлар берилмайди.

Кредит битимларининг субъектлари бґйича (кредиторнинг ва іарздорнинг ташіи кґриниши бґйича):
а) кредиторларнинг турларига боІлиі равишда:

  • банк ссудалари (алоµида банкларга);

  • нобанк кґринишидаги кредит ташêилотларининг ссудалари (ломбардлар; èæàðà пунктлари; ґзаро ±рдам кассаси; кредит кооперативлари; іурилиш жамиятлари âà бîøіàëàð);

  • шахсий ва хусусий ссудалар (хусусий шахсларга бериладиган кредитлар);

  • корхона ва ташêилотлар бериладиган ссудалар (тижорат тариіасида кредитлаш ±ки ссудаларни бґлиб тґлаш, савда корхоналари тамонидан аµолига бериладиган ва бîøіàëàð).

б) £арздорнинг тури бґйича:

  • юридик шахсларга берилган кредитлар: тижорат корхоналарига (корхона ва ташêилотларга шу жумладан банкларга, компанияларга, фирмаларга), нотижорат корхоналарга, давлат муàссасаларига;

  • жисмоний шахсларга.

  • Тармоі хусусиятларига кґра, ссудалар банкларга, саноат корхоналарига, іишлоі хґжалигига, савдога, алоіага ва бошіа тармоіларга берилиши мумкин.

  • Кредитлаш муддати бґйича іґйидагича таісимланади:

  • іисіа муддатли( муддати бир кундан бир йилгача);

  • ґрта муддатли (муддати бир йилдан уч-беш йилгача);

  • узоі муддатли (муддати уч-беш йилдан юіори).

  • Очиладиган µисоб раіамнинг тури бґйича ссудалар бир маротабалик, яъни алоµида (оддий) ссуда µисоб раіами ±ки махсус µисоб раіами оріали кредитлаш бунда мижознинг банк олдидаги барча іарзларини ґзида мужассамлаштиради.

  • Таъминланганлиги жиµатдан ссудалар таъминланмаган ва таъминланган (кафолат, кафиллик, суІурталаш) кґринишда бґлади.

  • іайтарèлиш рґйхати жиµатидан ссудалар имти±зли муддатда іайтариладиган ва имти±зсиз муддатда іайтариладиган турлари мавжуд.

  • Фоиз олиш усули жиµатдан ссудалар туркумланиши мумкин: ссуда берилганда фоизни ушлаб іолиш; ссудани іайтариш жара±нида фоиз тґлаш; бутун ссудани фойдаланиш даври давомида мунтазам (ойлик, кварталлик, йиллик ±ки келишилган руйхат бґйича) тґлаб бориш каби тóрлари мавжуд.

Бундан ташіари, фоиз тґлашда аннуитетли тґлов деган тушунча мавжуд, яъни асосий сумма іайтарилганда фоиз µам іґшиб тґланади.

  • МаблаІнинг айланиш хусусиятига кґра, ссудалар бґлиниши мумкин: а) мавсумий ва мавсумсиз; б) бир маротабалик ва янгиланиб турувчи.

Кредитларнинг іанчалик ривож топганлиги ва уларнинг активлардаги нисбий µажми узоі муддатли ва конъюнктуравий хусусиятларга эга. Банкнинг кредит операцияларининг тузилиши активларнинг µажмига, бош банкнинг жойлашган жойига, бґлимларнинг мавжудлигига ва уларнинг жойлашишига, мижозларнинг таркибига, банкнинг ихтисослашганлигига ва бошіа биріанча омилларга, жумладан: мамлакатдаги умумий иітисодий конъюктура, саноат циклининг фазасига, пул бозоридаги µолатга, инфляция даражасига ва бошіа омилларга боІлиідир.



Download 104 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling