6-mavzu: Kredit tizimi. Kreditning turlari va shakllari Reja: Kredittizimi Kreditning turlari. Kreditning shaklari. Kredit tizimi

6-mavzu: Kredit tizimi. Kreditning turlari va shakllari
Reja:

1.Kredittizimi

2.Kreditning turlari.
3. Kreditning shaklari.


1.Kredit tizimi



Kredit tizimi deb kredit munosabatlari majmuasi va kredit munosabatlarini tashkil qiluvchi va amalga oshiruvchi kredit institutlari yig`indisiga aytiladi. Kredit tizimi orqali huquqiy va jismoniy shaxslarning vaqtincha bo`sh mablag`lari yig`iladi va korxona, tashkilot, aholi hamda davlatga vaqtincha foydalanishga beriladi. Kredit tizimi bir necha bo`g`inlardan iborat bo`lishi mumkin. Mablag`larni jalb qilishi va taqsimlanishiga qarab kredit tizimi bo`g`inlari o`z xususiyatlariga ega bo`ladi. Jahon amaliyotida kredit tizimi o`zining tashkil qilinish turiga qarab quyidagi guruhlarga bo`linadi:

• 
  Markaziy bank
  
• 
  Tijorat banklari
  
• 
  Maxsus kredit institutlari
  

Bozor iqtisodiyoti sharoitida ikki pog`onali kredit-bank tizimi ko`p mamlakatlar iqtisodining asosi hisoblanadi. Bular Markaziy bank, bank institutlari va nobank kredit muassalaridir. Rejali iqtisodiyot tizimida bir pog`onali bank tizimi mavjud bo`lib, bu yerda barcha banklar teng huquqlidir. Bir pog`onali bank tizimida barcha banklar davlat korxonalariga, ya`ni o`z mijozlariga xizmat ko`rsatadi. Rejali iqtisodiyot davrida ham banklar korxonaning o`zaro hisob-kitoblarida vositachilik vazifasini, aktiv va passiv operatsiyalarni qiladi, lekin uning ikki pog`onali bank tizimidan farqi shundaki, bir pog`onali bank tizimida banklarni boshqaradigan asosiy bank bo`lmaydi.
Kredit tizimining yana bir qismi nobank kredit muassalari bo`lib, davlat va korxonalarni moliyalashtirish, uzoq muddatli kreditlash bilan shug`ullanadi. O`zbekistonda 1997 yilda «Nobank kredit tashkilotlari to`g`risida»gi qonun loyihasi ko`rib chiqildi. Unda sug`urta kompaniyalari, pensiya fondlari va boshqa fondlardan oqilona foydalanish va bu mablag`larning samaradorligini ta’minlash masalasi qo`yilgan. Har bir mamlakatning kredit tizimi o`z xususiyatiga ega bo`lib, rivojlangan yirik universal banklar tarmoqlarning ko`pligi va xilma-xilligi bilan ajralib turadi.
O`zbekistonda ikki pog`onali bank tizimi bo`lib, banklar tizimining birinchi pog`onasi – bu O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankidir, ikkinchi pog`onasi – tijorat banklari, ularning sho`’balari, chet el banklari sho`’balari hisoblanadi.
O`zbekiston bozor iqtisodiyotiga o`tishning bosqichma-bosqich evolyutsion yo`l bilan borar ekan, bank tizimida ham islohotlar olib borilmoqda. O`zbekistonda kredit-pul sohasidagi asosiy vazifalar quyidagilardan iborat:

• 
  Markazi bank va keng tarmoqli mustaqil tijorat va xususiy banklar boshchiligida ikki bosqichli bank tizimini vujudga keltirish, respublika hududida yirik chet el banklarining bo`limlari va vakolatxonalarini ochish uchun qulay sharoit yaratish;
  
• 
  Barqaror pul muomalasini ta’minlash;
  

O`zbekistonda bank tizimini quyidagi sxema orqali tavsiflash mumkin:


O`zbekiston Respublikasi kredit tizimi tuzilishi

I-pog`ona

O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki

Markaziy apparat

Viloyat bo`yicha Markaziy bank boshqarmalari

II-pog`ona

Nobank kredit tashkilotlari

Kredit tashkilotlari

Chet el banklari vakolatlari bo`limi

Banklar va ularning bo`limlari

Universal banklar

Maxsus, ixtisoslashgan banklar

F unksiyalari bo`yicha ixtisoslashgan banklar

T armoqlar bo`yicha ixtisoslashuvgan banklar

Innovatsiya banki, Investitsiya banki, Ipoteka banki

Paxtabank, Asakabank, JSB, SQB, Gallabank,Savdogarbank

Кредит тизими бу кредитнинг барча хусусиятларини ўз ичида ичида номоён этадиган ва кредитнинг моҳиятини белгилашга хизмат қиладиган элементларининг йиғиндисидир.
Кредитнинг қайтариб беришлик, муддатлилик, фоиз тўлашлиликхусусиятлари ҳамда кредит муносабатларини кредит берувчи ва кредит олувчи ўртасида ихтиёрий юзага келиши каби хусусиятлар амалиётда ўз аксини топган бўлиши керак.
Кредит тизими таркибий жиҳатдан 3 қисимдан иборат:
1. Банк тизими
2. Нобанк кредит ташкилотлари
3. Махсус иқтисослашган кредит муассасалари
махсус иқтисослашган кредит муассасаларига Факторинг компаниялари, Форфейтинг компаниялари, лизинг ва траст компанияларикиради. Бу муассаса молия бозорининг маълум сегментида фаолият кўрсатади ва тижорат банклари билан рақобат қилади. Масалан, Факторинг компаниялари Факторинг хизматлари бозорида, Лизинг компаниялари лизинг бозорида тижорат банклари билан рақобат қилади. Лекин ҳар қандай мамлакатда кредит тизимининг ядросини банк тизими ташкил қилади. Бу эса қуйидаги сабаблар билан изоҳланади:
1. Марказий банк кредит тизимини тартибга солиш ва назорат қилиш ваколатига эга эканлигаи;
2. Тижорат банкларини депосит қабул қилиш ва ҳилма хил молиявий хизматалр кўрсатиш ваколатига эга эканлиги;
3. Тижорат банклари қудратли молиявий институтлар эканлиги.
Кредит тизими қуйидаги элементлардан иборат:
1. Кредит
2. Кредитнинг принсиплари
3. Кредит муносабатларининг иштирокчилари
4. Кредитнинг қонунлари
5. Кредитнинг чегаралари. Берилаётган кредитларнинг юқори ва қуйи миқдорларига нисбатан ўрнатиладиган чекловлардир. Кредит чегаралари иқтисодиёт тармоқлари бўйича, мижозлар гуруҳи бўйича, кредитлаш шакллари бўйича ва кредитнинг турлари ва шакллари бўйича белгиланади. Масалан, тижорат банклари томонидан кредит портфелининг диверсификатсия даражасини таъминлаш учун битта тармоққа бериладиган кредитлар бўйича 25% ли чеклов ўрнатилади. Бу чеклов тижорат банкларининг кредит сиёсатида акс эттирилади. Бундан ташқари тижорат банкларида кредитларнинг тармоқ лимитлари қўлланилади. Масалан, Ўзбекистонда тижорат банклари битта мижозга ёки ўзаро боғлиқ мижозлар гуруҳига ўзини биринчи даражали капиталининг 5% игача таъминланмаган кредитлар бера олади. Овердрафт кредити бўйича кредитнинг энг юқори чегараси мижознинг жорий ҳисобрақамининг дебетли қолдиғИ суммаси билан белгиланади. Кредитнинг турлари бўйича кредитнинг чегаралари аниқ белгиланади. Масалан, айланма маблағларни тўлдириш учун бериладиган қисқа муддатли кредитларнинг чегараси корхонанинг ўз маблағлари манбаларининг етишмаган суммаси билан белгиланади. Ёки ипотека кредитларининг чегараси уй-жой қийматининг 75% игача бўлган қисми билан белгиланади.
6.кредитлаш мехонизми. Бу мехонизм кредитни беришдан то уни қайтаришгача бўлган жараёнларни амалга ошириш тартибини белгилайди. Хусусан, кредит шартномаси, кредит мехонизмида асосий ўринни эгаллайди.
7. Кредит инфратузилмаси 2 қисмдан иборат:
а) ҳуқуқий инфратузилма
б) институтсионал инфратузилам
Ҳуқуқий инфратузилма кредит тизими фаолиятининг қонунчилик асосларидан иборат. Масалан, ўзбекистонда фуқаролик кодекси, Ўзбекистон Республикаси Марказий банк тўғрисидаги қонун, банклар ва банк фаолияти тўғрисидаги, микромолиялаш тўғрисидаги, микрокредит ташкилотлари тўғрисидаги қонун, Лизинг, Ипотека тўғрисидаги қонун ва гаров тўғрисидаги қонун кредит тизимининг бирламчи ҳуқуқий инфратузилмаси ҳисобланади.
Институтсионал инфратузилмага кредит муносабатларига хизмат кўрсатувчи ташкилотлар ва муассасалар киради.