6-Mavzu. Raqamli iqtisodiyotda xizmat ko‘rsatish sohasi Reja

6-Mavzu. Raqamli iqtisodiyotda xizmat ko‘rsatish sohasi
Reja:
6.1. Raqamli iqtisodiyot sharoitlarida O‘zbekiston turizm bozorining rivojlanishi
6.2. Uy-joy-kommunal xizmat ko‘rsatish tizimida raqamli o‘zgarishlar
6.3. Transport xizmatlaridagi elektron tijorat


6.1. Raqamli iqtisodiyot sharoitlarida O‘zbekiston turizm bozorining rivojlanishi


Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi O‘zbekistonda turistik bozorni rivojlantirishning yangi tendensiyalarini belgilaydi. Xususan, turizm biznesining globallashuvi, internet-resurslarning faol rivojlanishi va turizm bozoriga ta’siri, sayoxatlarni yangi shaklda tashkil etishning yondashuvi O‘zbekistonda turizm bozorining rivojlanishini yangicha shakllantiradi. Turistik onlayn-xizmatlar bozor elektron xizmatlar savdosining eng rivojlanayotgan sektori xisoblanadi. So‘nggi yillarda xorijiy sayyoxlar O‘zbekiston bo‘ylab o‘z safarlarini rejalashtirish va tashkil qilishda internetdan foydalanmoqda. Turizm soxasida sayyoxlik turlarini dinamik paketlashtirishni bozorga ilgari surish bo‘yicha ishlar olib borilmoqda. Bu aviakompaniyalar, mexmonxonalar va sayyoxlik xizmatlarini agregatorlarining resurs tizimlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri murojaat qilish orqali sayyoxlik maxsulotlarini shakllantirish va joriy etishning yangi texnologiyasidir. So‘nggi paytlarda ushbu texnologiya asosida ishlab chiqarilgan paketlarning ulushi evropa bozorida sotiladigan turistik maxsulotlarning yarmini tashkil etadi. Maxsulotning yuqori texnologiyali bo‘lishi uni onlayn-buyurtma qilish uchun ideal qilib qo‘yadi. Evropada onlayn turlar savdosi asosan dinamik ravishda shakllangan paketlar xisobiga o‘sib bormoqda. Ayrim maxalliy turoperatorlar muntazam reyslar negizida dinamik paketlashtirish «nisha»sida ishlarni faol rivojlantirmoqda. O‘zbekiston turistik bozori bo‘yicha bashorat ijobiy bo‘lib, bir qator turkompaniyalar klassik turoperatorlikdan butun dunyo bo‘ylab xamkorlar sonining ko‘pligi bilan tubdan farq qiladigan va jiddiyroq nazorat talab qiladigan dinamik paketlashtirish negizida ish sifatiga ko‘proq asosiy e’tibor qaratishni rejalashtiradi. Bu soxada yuqori risklar saqlanib kolaveradi, shu sababli turfirma asosiy e’tiborni «O‘zbekiston xavo yo‘llari» milliy aviakompaniyasi va muntazam aviakompaniyalar bilan ishlashga qaratadi. Yaqin kelajakda Samarqand, Buxoro va Xivadagi sayyoxlik ob’ektlarini tashkiliy va mustaqil sayoxatlar sifatida maksimal darajada ta’minlash uchun temir yo‘l transporti (Afrosiyob poezdlari) asosida temir yo‘l qatnovlari yo‘lga qo‘yiladi. Mamlakat turizm sanoatini tashkil etishning tubdan yangi texnologik modeli mamlakat bozorining barcha ishtirokchilari: iste’molchilardan sayoxatga xizmat ko‘rsatuvchi provayderlar (aviakompaniyalar, mexmonxonalar) uchun foydali bo‘ladi. Zamonaviy texnologiyalar sayyoxlarga o‘z sayoxatlarini boshidan oxirigacha mustaqil ravishda rejalashtirish va tashkil etish: barcha turdagi transportlar uchun arzon narxlardagi chiptalar xarid qilish, kitoblarni joylashtirish, marshrutlarni yaratish va ko‘ngilochar dasturlarni yaratish imkonini beradi. Sayyoxlik soxasidagi eng keng tarqalgan innovatsiyalar transport va turar-joy xizmatlari (yelektron bronlash, elektron chiptalar, elektron vizalar) soxasida innovatsiyalar bo‘ldi. Birinchi yangiliklardan biri «yelektron chipta» xizmati, shuningdek, mexmonxona, madaniyat muassasalari, boradigan joylardagi voqealar va safarda turlicha xizmatlar xaqida zarur ma’lumotlarni olish imkoniyatini beruvchi elektron savdolar xisoblanadi. Individual sayoxatchilar va guruxlar uchun aviachiptalar qidirish mexanizmlari muxim axamiyatga ega, masalan, u yoki bu yo‘nalishdagi tashuvchilar takliflarini bilish, eng arzon va tezkor to‘gridan-to‘gri va bog‘laydigan reyslarni bilish, xizmatlar uchun narxlarni pasaytirish xaqida xabardor bo‘lish kerak. O‘zbekiston bo‘ylab sayoxatlar uchun nafaqat aviachiptalar, balki poezd va avtobuslar uchun chiptalar to‘planadigan servisdan foydalanish mumkin. Ommabop ilovalar O‘zbekistonning istalgan nuqtasida mexmonxonalar, yotoqxona, lagerlar, kvartira va villalar xaqida ma’lumot beradi. Siz xaqiqiy fotosuratlarni va mexmonlarning sharxlarini ko‘rishingiz, xonani (ko‘pincha oldindan to‘lovsiz) bron qilishingiz, ro‘yxatdan o‘tgan foydalanuvchilar uchun shaxarlar bo‘yicha qo‘llanma va muxim chegirmalar olishingiz mumkin. So‘nggi paytlarda turistlar uchun servis sifatida konsertlar, ekskursiyalar, degustatsiyalar, maxorat darslari taklif etilmoqda. Sayoxat qilishdan oldin Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xiva singari yirik shaxarlardagi maxalliy transport ilovalari bilan erkin xarakat qilish imkonini beruvchi oflayn xaritalarni yuklab olish mumkin. Internet orqali global bronlash tizimlari bilan ishlash agentlikka xar qanday vaqtda narx va bo‘sh joylar soni xaqida o‘z vaqtida va ishonchli ma’lumotni olishnigina emas, balki buyurtmani bajarishning barcha bosqichlarida kuzatib borish imkoniyatini beradi. Turli xil bronlash tizimlari (CRS - computer reservation systems) mavjud, ularning barchasi taqdim etilayotgan xizmatlarning to‘plami va texnologiya ishi bilan bir-biridan farq qiladi. Sirena, Amadeus, Gabrielle kabi eng eski tizimlarning aksariyati sizning ofisingizda o‘rnatishingiz kerak bo‘lgan maxsus terminallar orqali ishlaydi.
Ushbu tizimlar orqali ishlash uchun aloqa kanalini (simni) eng yaqin uzelgacha yetkazish kerak. Buning sababi, ular xali internet bo‘lmagan paytlar, uzoq vaqt oldin yaratilganligi bilan izoxlanadi. Ish texnologiyasi murakkab buyruqlar asosida tuzilgan va tizimga kiritilgan ma’lumot oddiy matnni ifodalaydi. Ushbu tizimlarda fotosuratlar, xaritalar va boshqa grafik axborotlar mavjud emas. Bunday tizimlarda ishlashni o‘rganish qiymat va xar kim xam bunga qodir emas. Mustaqil ravishda xodimlar CRS bilan bir yilsiz ishlay olmaydi. Aviachiptalar va temir yo‘l chiptalari asosan, ushbu tizimlar orqali sotiladi. Bunday tizimlarning yaratuvchilari aviakompaniyalar xisoblanadi va shunga muvofik ular uchun aviachiptalar sotish asosiy vazifa xisoblanadi. Chipta sotish axbrotni grafik shaklida taqdim etishni talab qilmaydi. Ularga ulanish 1000-2500 dollarga tushadi. Bu tizimlar bilan ishlashda oylik xarajatlar 200-800 dollarni tashkil qiladi, buni esa kichik kompaniyalar cho‘ntagi doim xam ko‘tarmaydi. Ayni paytda bunday tizimlar bilan chiptalar sotadigan yirik turoperatorlar ishlamoqda. Klassik CRS ekspluatatsiyasi uchun javob beradigan ko‘plab firmalar internet orqali bu tizimlar bilan ishlashga imkon beradigan dasturlar ishlab chiqmoqda. Yosh bronlash tizimlari aloqa vositasi sifatida Internetdan foydalanadi, terminali sifatida esa - oddiy kompyuter ishlatiladi. Ular orqali ishlaydigan xarajatlar past va xatto kichik firmalar uchun ham og‘irlik qilmaydi. Elektron xujjatlarning izchil foydalanishini ko‘rsatish uchun turizm bozorining turli ishtirokchilari o‘rtasidagi munosabatlarning asosiy taomillarini ko‘rib chiqamiz. Qulaylik uchun safarlarni rejalashtirgichdan foydalanish mumkin. Bu dasturlar chiptalar, mexmonxonalar va boshqalar xuquq muxim ma’lumotlar to‘playdi. Bugungi kunda turizmning yangi turlari orasida virtual turizm aloxida ajralib turadi. "Virtual turizm - bu shaxsning zamonaviy kompyuter texnikasi va kommunikatsiya tarmoqlaridan foydalanish vositasida unda amalda ko‘chishsiz xaqiqatda mavjud bo‘lgan xarakat yo‘nalishlari orasida kerakli yo‘nalish xaqida maksimal darajada realistik sensual yaratish va axborot olish bo‘yicha xarakatidir.
Virtual turizm shuningdek, potensial sayyoxga u yoki bu xarakat yo‘nalishini ilgari surishning istiqbolli vositasi xisoblanadi, u tashrif buyuriladigan joylarning madaniy, tarixiy, rekreatsiya imkoniyatlari bilan tanishib chiqish va o‘zi uchun eng qizikarli bo‘lgan ob’ektlar va mashg‘uotlarni tanlash imkonini beradi. Blokcheyn texnologiyasi yaqin 5-10 yil ichida turizm sanoatini tubdan o‘zgartirib yuborishga qodir. Xozirda turistlarga xizmat ko‘rsatish sifatini oshirish uchun blokcheyndan foydalanish masalasi urganilmoqda, bu esa bu sanoatni keskin uzgartirib yuborishi mumkin. Kelajakda blokcheyn iste’molchiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlab chiqaruvchi bilan ishlash imkonini beradi. Gap muntazam ro‘yxatga olingan zanjirlar bazasiga asoslangan va tarqatish, qayta ko‘rib chiqish, axborotni buzib kirish va xatto o‘girlashlarga chidamli taqsimlanadigan ma’lumotlar bazalari texnologiyasi xaqida ketyapti. Dastlab, u kriptovalyutalar bozorlar uchun ishlab chiqilgan, ammo keyinchalik boshqa soxalarda qo‘llanila boshlangan. Yaratilayotgan texnologiyalar 5-10 yil ichida turizm bozorini jiddiy ravishda o‘zgartirishi mumkin. Barcha vositachilar bozorni tark etishi mumkin va sayyoxlik maxsuloti yanada qulayroq bo‘ladi, turistik xizmatlar etkazib beruvchilarning mas’uliyati oshiriladi. Bu tendensiya, birinchi navbatda, sayyoxlik agentliklari vakillarini bezovta qilmasligi mumkin emas. Bugungi kunda kuzatilayotgan tendensiyalardan biri - turistik xizmatlar etkazib beruvchilar va turoperatorlar o‘rtasida mijoz uchun kurashda manfaatlar to‘qnashuvining oshkora namoyon bo‘lishidir. Bugungi kunda turistik xizmatlar etkazib beruvchilar turoperatorlar va turagentlarga nisbatan quyidagi kabi mashxur bo‘lmagan tadbirlardan foydalanmoqda: tarqatish xarajatlarini kamaytirish maqsadida aviakompaniyalar tomonidan agentlik komissiyalarini bekor qilish; to‘gridan-to‘gri buyurtmani yanada jozibador qiladigan mijozlarga sodiklik dasturlari; aviakompaniya veb-saytlarida narxlar ko‘pincha bloklash baxosidan past bo‘ladi. Turizm bozorida Raqamli segmentni kengaytirish sharoitida klassik turoperatorlarning biznesi ularning ziyon ko‘rib ishlashiga olib kelishi mumkin: turoperatorlarning past rentabelligi qo‘shimcha xizmatlar qatorini kengaytirish xisobidan risklarni, keng qamrovli xizmatlarni taqsimlashga imkon bermaydi; mijozlarni qo‘llab-quvvatlashdan keyingi sifatni oshirish; xalqaro servis standartlarini joriy etishga olib kelishi mumkin. Raqamli texnologiyalar turizm bozoridan vositachilarni (turagentliklari va turoperatorlar) almashtirganda, turagentliklar foydalanadigan Raqamli texnologiyalarni takomillashtirishga, jumladan, veb-xizmatlar va agregatorlar uchun urtacha narx sarfini kamaytarishga aloxida e’tibor qaratishlari kerak. Bu agentliklar uchun yangi, yanada tezroq va samaraliroq vositalar beradi.
Yendi barcha uchun birday qiziqarli bo‘lgan va yurtimizda tezkorlik bilan rivojlanib borayotgan turizm sohasida (on-line travel) elektron tijoratni boshqarishni ko‘rib chiqamiz. Turizm sohasi barcha boshqa sohalar singari mijozga yana ham yaqinroq bo‘lish uchun onlaynda ishlash zarurligini tezda tushunib yetdi va bir qancha onlayn hizmatlarni yo‘lga qo‘ydi (on-oline travel services), shu jumladan:

• 
  Avia, temir yo‘l, avtobus va avtomobil marshrutlari bo‘yicha biletlarni
  

onlayn usulda zakaz qilish va sotib olish;

• 
  Turizm bo‘yicha onlayn maslahat berish hizmatlari;
  
• 
  Avtomobillarni onlayn ijaraga berish hizmati;
  
• 
  Sayohatlarga, mahsus turlarga va ko‘rgazmalarga zakazlar berish va ularni sotib olish bo‘yicha hizmatlar;
  
• 
  Biletlarning, turlarning va turli xildagi sayoxatlarning kal’kulyatsiyasini elektron usulda taqdim qilishning onlayn servislari;
  
• 
  Onlayn usulda mehmonxonalarni zakaz qilish xizmatlari;
  
• 
  Shaxarlar, muzeylar va ko‘rgazmalarag virtual sayohatlar uyushtirsh servislari va boshqalar.
  

Onlayn travel bilan bog‘liq bo‘lgan hizmatlar turlariga turistik marshrutlar bo‘yicha ma’lumotlar beradigan, daryo, dengiz va okeandagi kruizlar taklif qiladigan, turistlar boradigan joylardagi ob-havo sharoitlarini aytib beradigan, mehmonxonalardagi sharoitar haqida ma’lumotlar beradigan, restoranlardagi ahvolni tushuntirib beradigan kompaniyalarning hizmatlarini kiritishimiz mumkin. Misol sifatida Cruise Specialists, TripAdvisor, VacationsToGo.com larni keltirishimiz mumkin. Ushbu online travel bozorida biznes yuritishning quyidagi bir qancha usullari mavjud:

• 
  Onlayn plyus offlayn biznes turi – bunda turistik kompaniyalar turistik hizmatarning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda o‘z oflayn bizneslariga elektron tijoratnig bir qator elementlarini qo‘shib qo‘yadilar, shu jumladan, shunga mos bo‘lgan internet-magazin tashkil qilishlari yoki onlayn maslahatlar berishlari mumkin;
  
• 
  To‘liq onlayn biznes turi–ushbu turdagi biznesni internet tarmog‘ida bemalol ishlay oladigan kompaniyalar tashkil qila oladilar. Bularga misol qilib mexmonxonalarni bron qiladigan, biletlar sotadigan, mobil ilovalar bilan shug‘ullanadigan agregatorlarni keltirish mumkin.
  

Turistik xizmatlar bozoridagi elektron sotuv kanallarining ahamiyati shundan iboratki, kompaniyalar bu kanallarda 365/7/24 soat qolishlari va unda faol ishlashlari mumkin. Online travel bozoridagi eng keng tarqalgan monetizatsiya sxemalariga quyidagilarni kiritishimiz mumkin:

• 
  O‘z sayohat turlarini sotishdan keladigan daromadlar;
  
• 
  Biletlar sotishdan keladigan daromad;
  
• 
  Yelektron biletlarni qayta ishlashdan keladigan aniq miqdorlardagi daromad;
  
• 
  Turoperator va iste’molchi orasidagi kelishuvga yordam berganlik tufayli keloshuv summasinig ma’lum bir qismi sifatida keladigan daromad;
  
• 
  Reklamadan keladigan daromad.