7-ma'ruza mavzu. Lipidlar. Reja

7-ma'ruza mavzu. Lipidlar.
Reja:
7.1.Lipidlar strukturasi va vazifasi.
7.2. Lipidlarning sinflarga bo‘linishi.
7.3. Murakkab lipidlar Fosfolipidlar.
7.1.Lipidlar strukturasi va vazifasi.
Tirik tabiatda keng tarqalgan organik birikmalardan lipidlar (yunoncha, lipos-yog‘) hisoblanadi. Ular qutblanmagan, suvda deyarli erimaydigan, kichik molekulali birikmalar bo‘lib, organik erituvchilarda--efir, aseton, benzol va xloroformlarda yaxshi eriydi.
Lipidlar sinfini tashkil qiluvchi moddalar turli xil strukturaga va biologik vazifaga ega bo‘lgan birikmalardir. Barcha lipidlar yog‘ kislotalari va rang-barang spirtlarning murakkab efirlaridir.

Mazkur sinfga kiruvchilarga xos xususiyat shuki, ular gidrof (yoki lipofil) bo‘lsalar ham, kimyoviy tabiati har xil bo‘lib, tarkibida spirt, yog‘ kislotalari, azotli asoslar, fosfor kislotalari, uglevod va oqsillar uchraganligi uchun ularga aniq ta’rif berish ancha murakkab hisoblanadi.
Yog‘ kislotalari-uzun alifatik zanjirli karbon kislotalari bo‘lib, gidrofob xossaga ega. Ko‘pchilik yog‘ kislotalari monokarbon holatda, tarkibida S₄ dan S₂₆ gacha uglerod atomiga ega bo‘lgan organik kislotalar topilgan. Tabiiy yog‘ kislotalar tarkibida juft uglerod atomi bo‘lib, ular to‘yingan va to‘yinmagan holda bo‘lishi mumkin.
To‘yingan yog‘ kislotalarining jonli tabiatda ko‘p uchraydiganlari palmitin, stearinlar bo‘lib, to‘yinmaganlarga olein kiradi. Paxta moyi tarkibida linol va linolen yog‘ kislotalar ko‘proq uchraydi. Yog‘lar tarkibida olien (30%), palmetin (15-50%) mavjud.

Tabiiy yog‘lar tarkibida uchraydigan asosiy yog‘ kislotalar

6- jadval

Formulasi	Nomi	S atom soni
To‘yingan kislotalar
CH3-(CH2)10COOH CH3-(CH2)12COOH CH3-(CH2)14COOH CH3-(CH2)16COOH CH3-(CH2)22COOH	Laurin Miristin Palmitin Stearin Lignotserin	12 14 16 18 24
To‘yinmagan kislotalar
CH3-(CH2)5CH=CH-(CH2)7COOH CH3-(CH2)7CH=CH-(CH2)7COOH CH3-(CH2)3(CH2-CH=CH)2-(CH2)7COOH CH3-(CH2)4(CH=CH-CH2)4-(CH2)2COOH	Palmitoolien Olein Linol Araxidon	16 18 18 20

Fiziologik vazifasi bo‘yicha lipidlar zahirali va strukturalilarga bo‘linadi. Zahirali (rezerv) yog‘lar aksariyat bo‘yrak, yurak, jigar, qorin bo‘shlig‘ida, teri ostida, ichak devorlarida to‘planadi. Organizmning ehtiyojiga qarab energiya sifatida ishlatiladi. Bular asosan triglitsiridlardir. Qolgan yog‘lar strukturali lipidlarga qo‘shiladi.

Lipidlar hayotiy jarayonlarda muhim va turli xil vazifalarni bajaradi:

• 
  Lipidlar oqsillar bilan birikib, biologik membrananing strukturasini tashkil qiladi. Demak, ular biomembranalarda o‘tkazuvchanlikni va nerv impulslarini uzatilishida ishtirok etadilar.
  
• 
  Energetik vazifasi. Ular energiya sig‘imi katta bo‘lgan, hujayra yoqilg‘isidir. 1 gr yog‘ oksidlanganda 39 kDj energiya ajraladi.Bu esa uglevodlarning shu miqdordagi energiyasidan ikki marta ko‘pdir. Lipidlardagi energiya ixcham, kompakt zaxira holda adipotsitlarda, ya’ni yog‘ to‘qimalarida to‘planadi.
  
• 
  Yog‘lar termoizolyatsiya shaklida himoya vazifasini bajaradi. Lipidlar o‘zlarining issiqlikni o‘tkazuvchanlik xususiyati past bo‘lganligi uchun organizm haroratini bir me’yorda saqlashda xizmat qiladi. Yog‘ qatlamlari organizmlarni turli xil mexanik jarohatlardan, o‘simlik qobiqlari tarkibidagi mumlar kasal tarqatuvchi infeksiyalardan va suvni ortiqcha sarflanishidan saqlaydi.
  
• 
  Yog‘lar tarkibidagi uzun uglevodorod zanjirida yog‘ kislotalar borligi uchun va kislorod kamligidan har bir gramm yog‘ oksidlanganida ko‘p miqdorda suv molekulalari hosil bo‘ladi. Kam suvli sharoitda yashaydigan hayvonlarning suvga bo‘lgan talabi va tuxumdan jo‘ja ochishda suvga bo‘lgan ehtiyoji, asosan yog‘ kislotalarining oksidlanishi hisobiga qondiriladi.
  

Inson tanasining 10-20% ini lipidlar tashkil etadi. Yoshi katta odamlarda 10-12 kg yog‘lar bo‘ladi, bu lipidlarning 2-3 kg strukturali yog‘lariga to‘g‘ri keladi. Zahiradagi lipidlarning 98% i yog‘ to‘qimalarida to‘planadi. Nerv to‘qimalarida 25% gacha, biologik membranalarda esa 40%gacha strukturali yog‘lar uchraydi (quruq vazniga nisbatan).

Lipidlarning sinflarga bo‘linishi

Lipidlarni kimyoviy tarkibiga ko‘ra ikki guruhga : oddiy va murakkab yog‘larga bo‘lish mumkin. Oddiy lipidlarning ko‘pchiligi ikki komponentli bo‘lib, spirtlarning yog‘ kislotalar bilan hosil qilgan murakkab efirlardir. Ularga yog‘lar, mumlar (o‘simliklarda) va steridlar kiradi.
Murakkab lipidlar ko‘p komponentli bo‘lib, ularning tarkibida yog‘ kislotalar va spirtlardan tashqari azot asoslari, fosfat kislota va uglevodlar qoldig‘i uchraydi. Ularga fosfolipidlar, glyukolipidlar, diol- va ornitinolipidlarni (mikroorganizmlarda) kiritish mumkin.