70-yillar adabiyotining xususiyatlari

47. 70-yillar adabiyotining xususiyatlari
50-yillarning o'rtalariga kelib, shaxsga s ig'inish illati keskin qoralandi , uning zararli
oqibat la rin i tugatish bo'y icha chora- tadbi r lar belgilandi. Natijada, mamlakatda shaxsga sig'inish davrida yo'l qo'yilgan adolatsizlik, qonunbuzarlikka chek qo'yish va demokratiya hamda ijtimoiy adolatning qaror topishiga yo'l ochila bordi. Shu tariqa, sho'ro mamlakati 1956-yilda o'z tarixining yangi bosqichiga — shaxsga sig'inish yillarida yo'l qo'yilgan ijtimoiy adolatsizlikni tuzatish davriga qadam qo'ydi.
Bu davrda o'zbek she'riyatining asosiy e’tibori hayot va kishilar ongidagi o'zgarishlarni tasvirlashga qaratildi. Shuningdek, jahonda tinchlik uchun kurash, xalqlar do'stligi, insonparvarlik. vatanparvarlik kabi abadiy mavzular milliy she'riyatning diqqat markazida turdi. Vatan va zamon. Odam qadri va insoniy burch, sevgi-muhabbat haqida ko'plab she’rlar yaratildi. O'zbek she’riyatida vatanparvar lik va xalqlar do'stligi g'oyalari birgalikda tarannum etildi. Shunisi muhimki, bu
mavzuni yoritishda his - tuyg'udan mahrum bo'lg an balandparvoz, dabdabali ≪qizil so'zlar≫, ritorik va’zxoniklar o’rnini tiniq poetik kechinmalar, hayotiy obrazlar, jonli tasvirlar tobora ko'p roq egallay bordi. G ’afur G'ulomning ≪Bizning
uyga qo'n ib o'ting, do'stl arim≫. ≪Qardosh tojik xalqiga” Uyg'unning ≪Go'zal Ukraina≫, ≪Salom≫, Zulfiyaning ≪Ko'kchatov≫ , ≪Qarmoq≫, M.Boboyevning ≪Qoraqum kanali≫, Mirtemirning ≪Qirg'iz xalqiga≫, ≪Olmaotaning qishi≫
kabi she’rlarida mana shu xususiyat yaqqol sezilib turadi. E. Vohidov. A. Or ipov. U. Azimov. O. Hoj iyeva. H. Xudoyberdiyeva, A. Suyun. Sh. Rahmon, D. Fayziy va
boshqa shoirlar xalqlar do'stligi mavzusini tasvirlashda voqea va faktlarni quruq bayon etish yo'lidan emas. aksincha, obrazli mushohada yuritish, jonli hayotiy manzara yaratish yo'lidan bordilar. Bu davrda o'zbek she'riyatida mehnat va mehnatsevar inson haqida k o 'p yozildi. ≪Kulol va zargar≫. ≪Shofyor≫
(G'. G'ulom). ≪Mirza Guliston≫. ≪Taqir≫, ≪Buloq≫ (Uyg'un), ≪Umr o'tmoqda≫, ≪Dalalarni kezmoqda gasht bor≫ (Zulfiya), ≪Shundoq o' tgan umr armonsiz≫, ≪Gudok≫ (A. Muxtor). ≪Geolog≫, ≪Mehna t q o' shig' i≫ (R. Bobojon), ≪Inson va yaxshilik≫, ≪Ona va tish≫ (Shukrullo), ≪Qalb va qalam≫
(Mirmuhsin), ≪Go'zallik≫. ≪Inson≫ (E. Vohidov) kabi ko'rkam sh e ’r larda oddiy ki shi la rning b u n y o d k o ro n a mehnati sharaflandi. ularning rang-barang poetik obrazi yaratildi.
Bu davrda. avvalo, ocherk, badiiy publitsistika va hikoya janrlari rivoj topdi. Asqad Muxtor , Said Ahmad, O. Yoqubov. Mi rmu h s in , P. Qodirov , O' .Uma rbekov , O' . Ho sh imo v , Sh. Xolmirzayev, U. Nazarov va boshqalarning hikoya hamda
ocherklarida zamondoshlarning realistik obrazlar i yaratildi. Bu yillarda, xususan. qissa va roman janrlari tez rivojlandi. Xa lq imi z n in g o ' tmi s h hayot i h a q id a ≪Bola l ik≫ (Oybek) . ≪O ' tmi s h d a n e r t a k l a r≫ (A. Qahhor ) . ≪Zulmat ichra nur≫ (M.Os im) . ≪Buxoroning jin ko'chalari≫ (A. Muxtor), ≪Cho' l i
iroq≫ (O' . Umarbekov) singari go' zal. yetuk qissalar yaratildi. Ayni chog'd a, zamonaviy mavzularda ≪Muhabbat≫ (A. Qahhor ) , ≪Qadrim≫ . ≪Meros≫ , ≪Erk ≫ (P. Qodirov ) , ≪Muqaddas≫, ≪Larza≫, ≪Tilla uzuk≫, ≪Matluba≫ , ≪Qanot juft bo'ladi≫.≪Billur qandillar≫ (O. Yoqubov ) , ≪Bo'ronlarda bordek halovat≫ (A. Mu x to r ) . ≪Sevgim- s evgi l im≫, ≪Yozyomg'iri≫. ≪Ikki soldat haqida qissa≫. ≪Dami r Usmonovning ikki b a h o r i ≫ (O' . U m a r b e k o v ) , ≪B a h o r q a y tma y d i ≫ , ≪Dun y o n in g ishlar i≫ (O' . Hoshimov) kabi badiiy baquvva t qi s s a la r yozild i . Bu a s a r l a rd a hozi rgi d a v rn in g xilma-xi l
mavzulari mahorat bilan aks ettirilib. zamondoshlarnin g jonli obrazlari yaratildi.
Bu q i s s a l a rn in g a k s a r iy a t id a tabi iyl ik, samimiyl ik va jozibador l i k ko'zga tashlanadi. O ' lma s Uma r b e k o v n i n g ≪Od am bo ' l i s h qiy in≫ (1972) roma n id a odamiyl ik va e ’t iqod masala si markaziy o ' r in d a turadi. Romanda Abdulla va Gulchehraning sevgi sarguzasht I asosida inson xarakterin ing murakkabl ig i , yoshlar m a ’naviy dunyosining chuqurligi ochib berilgan. Asarda yoshlarga xos vafodor l ik, hal o l l i k , do' s t l ik va in sonparvar l ik ulug' lanib .
x u d b in l ik qoralanadi . Roma n d a g i Gu l c h e h r a , Say y o r a , G'afurjon, Husanjon kabi xilma-xil obrazlar orasida Abdulla obrazi o' z xarakterining jonliligi va murakkabligi bilan ajralib turadi. Asosiy obraz Abdulla zohiran vijdonli va halol kishiga o'xshaydi. Uning amalparastligi , xudbinligi ko'pchilikka tezda ma ’lum bo'lmaydi. Yozuvchi Abdul l aning ruhiy dunyosidagi qarama-qarshi tuyg'u la r kurashini , uning Gulchehraga bo'lgan muhabbatidan yuz o'girib, akademikning qizi Sayyoraga uylanishini psixologik jihatdan chuqur asoslab bera olgan.
Bu davrda dramaturgiyada asosiy diqqat - e’tibor turli xil zamonaviy mavzularni aks ettirishga qarat ildi. Hozirgi zamon voqeligini tasvirlashda, eskilik bilan yangilik o'rtasidagi kurashni, to'g'rilik va halollik . adolat va haqqoniyat , mehr-oqibat va sevgi muhabbat mavzularini yoritishda dramaturglar bir qator yutuqlarga erishdilar. Bu y u t u q l a r n i ≪Ay a j o n l a r im≫ (A. Qahhor) . ≪Imon≫ (E Sulton), ≪Parvona≫ (Uyg'un) . ≪Oltin d e v o r≫ (E. Vo h id o v ) . ≪ Toshbolta oshiq≫ (H. G 'u l om ) . ≪Qiyomat qarz≫ (O' . Umarbekov). ≪Kelinlar qo'zg' oloni≫ (Said
Ahmad) kabi pyesa la r misolida ochiq ko' r i sh mumkin. O' lmas Umarbekovning ≪Qiyomat qarz≫ dramasi markazida oliyjanoblik timsoli bo’lgan oddiy cho'pon Sulaymon ota obrazi turadi . Asarning asosiy yo'nalishi ana shu Sulaymon ota hayoti hamda u bilan bog'liq voqealar, ziddiyatlar zaminida, turli xarakterlar to'qnashuvi jarayonida ochila boradi. U ru s h a r a f a s id a yosh yigit No'monjon harbiy xizmatga jo'nash paytida otasidan meros qolgan ikkita qo'zini hamqishlog'i Sulaymon otaga omonatga topshi r ib ket a d i . Sulaymon ota omo n a tg a xiyonat qilmay, No'm onjonning qo'z i larini mehr bilan boqadi. Nat i jada, bu qo'y-qo'zi lar yil sayin ko'p ayib boradi. Ammo urush tugab. bir necha yillar o' tgandan so'ng h am No 'mo n jo n d a n darak bo' lmaydi . Endi keksayib qolgan Sulaymon ota esa hamon
omonatga qoldirilgan o' sha qo'y-qo'zilarni egasiga topshirish umidi bilan yashaydi. imkoni bo'lgan hamma joydan No'monjonni so'roqlaydi. Butun umri halol mehnat bilan o' tgan Sulaymon otani No'm onjonni topish, omonatni egasiga qaytarish o'y - xayoli tinchitmaydi. Shuning uchun u No'monjonni izlab safarga otlanadi. U No'mon Na z a rov degan odam daragini qayerdan eshitsa. o ' sha yerga кirib boradi , so'rab-sur i shtiradi . Shu vo' l da u turli odamlarga duch keladi. har xil voqealarning guvohi bo'ladi Sulaymon ota izlab- izlab, nihoyat, o ' z i qidirgan kishi - No'mon Nazarovni t o p a d i . Av v a l ig a S u l a ymo n ota T o s h k e n t d a k a t t a bir shifoxonaga boshchi l ik qi l ay o tg an No 'mo n Nazarov o'zi izlavotgan omonatn ing egasi ekanligini bilib juda quvonadi . Unga qiyomat qarz — yigirma ming so'm pulni be rmoqchi bo' ladi . Ammo No 'mo n Na z a rov, asl ida. frontga bormagan ekan. U mansab va boylik orqasidan quvib, muayyan mavqega erishgan bo' l sa-da, kishi qadr -qiymat ini bilmaydigan xudbin, amalp arast bir shaxs bo'lib chiqadi. Buni sezgan ota g' azabdan larzaga keladi. Lining qalbidagi muhabbat tuyg'ula r i ota shin g 'a z a b va na f r a t hissi bi lan a lmashadi . Natijada, Sulaymon ota No 'mo n g a u qoldirgan ikki qo'zining haqini berib. ≪Sen bunday yaxshilikka a r z imay s an ≫ ,— deb qolgan pulni olib qishlog' iga jo'na ydi. Keyinchalik ota Kiyev shahriga borib. qo'v-qo'zi l a r uchun kolxozdan olgan ikki yuzi kam yigi rma ming so'm pulni o'rtoqlik mozorida yotgan shahid askarlar qabriga yodgor lik o'rn atishga taqdirn etadi. Shu tariqa. Sulaymon ota o' z zimmasidagi qiyomat qarzdan qutilganday
bo'ladi. ≪Qiyomat qarz≫ dramasi qiziqarli, ta’sirli qilib yozilgan. Asarda, xususan, bosh q a h r am o n Su l a ymo n ota obrazi mohi rona yarat i lgan. Sulaymon ota yorqin milliy xarakter sifatida gavdalant ir i lgan.

48. “Memor” romani tahlili

Mirmuhsin qalamiga mansub “Me’mor” (1974) romanida Temuriylar davri me’morligi an’analari, iste’dodli me’mor Najmiddin Buxoriy fojiali qismati yoritilgan.