8-mavzu: Xo’jalik yurituvchi sub’ekt moliyaviy hisobotida xatolar aniqlanganda auditorlik tashkilotining harakatlari

8-MAVZU:Xo’jalik yurituvchi sub’ekt moliyaviy hisobotida xatolar aniqlanganda auditorlik tashkilotining harakatlari


Xo’jalik yurituvchi sub’ektda qonunchilik talablari buzilganligi aniqlanganda,
auditorning harakatlari mavjud me’yoriy hujjatlar, masalan, “Auditorlik faoliyati
to’g’risida”gi qonunga mos holda tartibga solinadi va unda quyidagilar
ko’rsatiladi:
1.Auditorlik hisobotlarida moliya-xo’jalik muomalalari qonunchiligi
buzilganligi faktlari va ularni bartaraf etish bo’yicha takliflar aks ettiriladi;
2. Mansabdor shaxslar va boshqa ishchi-xodimlar tomonidan xo’jalik
yurituvchi sub’ektga zarar etkazilganligiga aniq guvohlik beruvchi faktlar
aniqlanganda, bu haqda xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariga (mulk egasiga) xabar
qiladi va auditorlik hisoboti bu haqda mos keluvchi yozuvlar kiritadi. Zarurat
tug’ilganda, auditorlik tekshiruvi natijalarini ma’lum qilish uchun qonunchilikda
ko’zda tutilgan tartibda aktsionerlarning umumiy yig’ilishini chaqirishni talab
qiladi. Auditorlik tashkiloti qonunchilikka mos holda boshqa majburiyatlarni ham
bajarishi mumkin.
Ko’pincha auditorlik amallar auditorlik tashkiloti tomonidan o’rganilayotgan
masalaning jiddiyligidan kelib chiqib, belgilanadi va auditning kasbidan tashqari
82
vakolati bois bo’lishi mumkin emas. Agar qo’shimcha amallar moliyaviy
hisobotda qo’pol xatolar borligi faktini tasdiqlasa, auditorlik tashkiloti xatolik
faktining mos keluvchi auditorlik xulosasini tayyorlashga ehtimoliy ta’sirini har
tomonlama tahlil qilishi lozim. Moliyaviy hisobotlarda jiddiy kamchiliklar
aniqlanganda, auditorlik tashkiloti amaldagi ichki nazorat tizimi xo’jalik yurituvchi
sub’ektda moliyaviy hisobotda xatoliklar paydo bo’lishiga olib keluvchi turli xil
qoida buzarliklarga qanchalik samarali to’sqinlik qilishivi baholash kerak.
Auditorlik tashkiloti ichki nazorat tizimi moliyaviy hisobotlarda xatolar paydo
bo’lishiga to’sqinlik qilish qobiliyati pastligi haqida xulosa chiqargan taqdirda
ushbu tashkilot o’z auditorlik xulosasida ichki nazorat tizimidagi kamchmliklar
bilan bir qatorda uni mukammallashtirish bo’yicha tavsiyalar ham aks ettiriladi.
Auditorlik tashkiloti xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyatigi moliyaviy
hisobotlarda topilgan xatolar mazmuni agar:
- buxgalteriya hisoboti va ichki nazorat tizimlari aktivlar yaxlitligini saqlash va
moliyaviy hisobotlarda xatoliklar bo’lishiga qarshilik qilolmasligini aniqlagan
bo’lsa;
- xo’jalik yurituvchi sub’ekt ishchi-xodimlariga zarar etkazilmasligi haqida
aniq faktlar topilsa, zudlik bilan ma’lum qilishi zarur.
Moliyaviy hisobotlardagi buzib ko’rsatishlar firibgarlik yoki xato natijasida
yuzaga kelishi mumkin. Firibgarlik bilan xato o’rtasidagi farqlovchi omil
moliyaviy hisobotlarning buzib ko’rsatishiga olib keladigan asosiy harakat qasddan
qilinganligi yoki qasddan qilinmaganligi hisoblanadi.
Firibgarlik keng yuridik tushuncha bo’lishiga qaramasdan, Auditning xalqaro
standartlari maqsadlari uchun, auditor moliyaviy hisobotlarda muhim buzib
ko’rsatishlarga sabab bo’ladigan firibgarlik bilan shug’ullanadi. Qasddan qilingan
buzib ko’rsatishlarning ikki turi auditor uchun o’rinli – yolg’on moliyaviy hisobot
berishdan kelib chiqadigan buzib ko’rsatishlar va aktivlarni noqonuniy
o’zlashtirishdan kelib chiqadigan buzib ko’rsatishlar. Auditor firibgarlik sodir
bo’lganligini shubha qilishi yoki, kam holatlarda, aniqlashi mumkinligiga
qaramasdan, auditor firibgarlik haqiqatda sodir bo’lganligini yuridik jihatdan
83
aniqlamaydi.
Firibgarlikni oldini olish va aniqlashning asosiy majburiyati tadbirkorlik
sub’ektining boshqaruv yuklatilgan shaxslari va rahbariyatiga yuklanadi.
Rahbariyat, boshqaruv yuklatilgan shaxslarning kuzatuvi bilan birga, firibgarlikni
oldini olishga kuchli e’tibor qaratishi muhim hisoblanib, u firibgarlik sodir bo’lishi
imkoniyatini kamaytiradi va firibgarlikdan saqlanishga olib keladi, va o’z
navbatida, bunday holat fosh etilish va jazolanish ehtimoli tufayli shaxslarni
firibgarlik sodir etmaslikka ishontirishi mumkin. Bu vijdonlilik va ahloqiy fe’latvor madaniyatini yaratish mas’uliyatini o’z ichiga oladi, qaysiki boshqaruv
yuklatilgan shaxslar tomonidan faol kuzatuv orqali mustahkamlanadi. Boshqaruv
yuklatilgan shaxslar tomonidan kuzatuv me’yorlarni chetlab o’tish yoki boshqa
moliyaviy hisobot berish jarayoniga noo’rin ta’sir o’tkazish ehtimolini ko’rib
chiqishni o’z ichiga oladi, masalan, tadbirkorlik sub’ekti faoliyatiga va
foydaliligiga nisbatan tahlilchilar bilimlariga ta’sir ko’rsatish uchun foydani
boshqarish bo’yicha rahbariyat intilishlari kabi holatlarni ta’kidlash muumkin.
Auditning xalqaro standartlariga muvofiq auditni amalga oshirayotgan auditor
moliyaviy hisobotlar butun holatda firibgarliik yoki xato sabab bo’lishi mumkin
bo’lgan muhim buzib ko’rsatishdan holi ekanligi bo’yicha oqilona ishonch
bildirishga ega bo’lishga javobgardir. Auditning o’ziga xos cheklovlari tufayli,
hattoki auditning xalqaro standartlariga muvofiq to’g’ri rejalashtirilgan va amalga
oshirilgan bo’lsa ham, moliyaviy hisobotlarning ba’zi muhim buzib ko’rsatishlari
fosh etilmasligi mumkinligining muqarrar riski mavjud.45 “Mustaqil auditorning
umumiy maqsadlari va auditni auditning xalqaro standartlariga muvofiq o’tkazish”
nomli 200-son xalqaro audit standartida izohlanganidek, o’ziga xos cheklovlarning
potentsial oqibatlari ayniqsa firibgarlikdan yuzaga keladigan buzib ko’rsatish
holatida ahamiyatlidir. Firibgarlikdan yuzaga keladigan muhim buzib ko’rsatishni
fosh etolmaslik riski xatodan yuzaga keladigan muhim buzib ko’rsatishni fosh
etolmaslik riskidan yuqoriroqdir. Buning sababi shundaki, firibgarlik firibgarlikni
45 200-son AXS, Mustaqil auditorning umumiy maqsadlari va auditni auditning xalqaro standartlariga muvofiq
o’tkazish, A51–A52-bandlari
84
yashirishga mo’ljallangan murakkab va ehtiyotkorona tashkillashtirilgan rejalarni
o’z ichiga olishi mumkin, masalan, soxtalashtirish, operatsiyalarni qasddan aks
ettirmaslik, yoki auditorga tayyorlangan qasddan noto’g’ri taqdimotlar. Yashirish
bo’yicha bunday harakatlar til biriktirish bilan birga amalga oshirilganda fosh
etilishi yanada qiyinroq bo’lishi mumkin. Til biriktirish auditor uchun auditorlik
dalili, qachonki u aslida noto’g’ri bo’lganda, ishonarli deb ishonishiga sabab
bo’lishi mumkin.
Auditorning firibgarlikni fosh etish qobiliyati qonunbuzarning mahorati,
firibning davriyligi va ko’lami, til biriktirishning darajasi, firib qo’llangan alohida
miqdorlarning nisbiy hajmi va firibgarlikda qatnashgan shaxslarning yoshi kabi
omillarga bog’liq bo’ladi. Auditor sodir etiladigan firibgarlik uchun potentsial
imkoniyatlarni aniqlashi mumkin, ammo auditor hisoblab chiqilgan baholari kabi
mulohaza qilish sohasidagi buzib ko’rsatishlarga firibgarlik yoki xato sabab
bo’lishini aniqlashi qiyindir. Bundan tashqari, auditorning rahbariyat
firibgarligidan yuzaga keladigan muhim buzib ko’rsatishni fosh etolmaslik riski
xodimlar firibgarligidan yirikroq, chunki rahbariyat bevosita yoki bilvosita jurnal
yozuvlarini o’zgartirish, firibgarlikka asoslangan moliyaviy ma’lumotlarni taqdim
etish, yoki boshqa xodimlar sodir etadigan o’xshash firibgarliklarni oldini olishga
mo’ljallangan nazorat tartib-tamoillarini chetlab o’tish vaziyatida tez-tez bo’lib
turadi.
Oqilona ishonch bildirishga ega bo’lish paytida auditor, rahbariyatning nazorat
tartib-tamoillarini chetlab o’tish imkoniyatlarini ko’rib chiqqan holda hamda
xatoni fosh etishda samarali bo’lgan auditorlik tartib-tamoillari firibgarlikni fosh
etishda samarali bo’lmaslik mumkinligini tan olgan holda, audit mobaynida
professional skeptitsizmni saqlashga javobgardir. Mazkur AXSdagi talablar
auditorga firibgarlik oqibatidagi muhim buzib ko’rsatish risklarini aniqlash va
baholashda va bunday buzib ko’rsatishni fosh etish tartib-tamoillarini ishlab
chiqishda ko’mak berishga mo’ljallangandir.
‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI MOLIYA VAZIRINING
BUYRUG‘I