arslikda Vatanimizning qadim zamonlardan to hozirgi davrgacha tgan lni necha mingyillik tarixi oliy quvyurtlariuchuntavsiyaetilgan" zbekiston tarixi" quv dasturi talablari doirasida yoritilgan

73 
I )arslikda Vatanimizning qadim zamonlardan to hozirgi davrgacha tgan 
lni necha mingyillik tarixi oliy quvyurtlariuchuntavsiyaetilgan" zbekiston 
tarixi" quv dasturi talablari doirasida yoritilgan. 
Mazkur darslik oliy quv yurtlari barcha bakalavr y nalishlari (tarix 
y nalishidan tashqari) talabalari uchun «Tarixiy adabiyotlarni nashrga 
tayyorlash va chop etish b yicha Respublika ekspert guruhi»ning 14.11.2006 
yildagi 1451/1 -2-538-sonli xulosasi bilan nashrga tavsiya etilgan. 
Mazkur darslik Vatanimiz tarixini rganishga qiziquvchi kitobxonlarga 
ham k maklashadi. 
Mualliflar jamoasi rahbari va mas'ul muharrir : Q. Usmonov, tarix fanlari 
doktori, professor. 
Taqrizchilar: tarix fanlari doktori, professor M. Is'hoqov 
tarix fanlari doktori, professor  H . M . Bobobekov 
larix fanlari doktori, professor A. J raqulov 
Usmoaov Q. 
zbekiston tarixi: Oliy quv yurtlari barcha bakalavr y nalishlari uchun 
(tarixy nalishidan tashqari) darslik/Q. Usmonov, M. Sodiqov, S. Burxonova; 
zR oliy va rta maxsus ta'lim vazirligi.- T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2006, 520 b. 
0 ' z R Vazirlar mahkamasining «Uzluksiz ta'lim tizimi uchun quv 
dasturlari, darsliklar va quv q llanmalarini qayta k rib chiqish va yangilarini 
yaratish» b yicha Ilukumat komissiyasi majlisining 2006- yil 27- yanvardagi 
majlis bayoni hamda O MTV tanlovi natijalariga k ra tasdiqlangan. 
BBK 63.3(5U)ya722 
ISBN 978-9943-13-001-2 
©"IQTISOD-MOLIYA" 2006 
KIRISH 
XXI asr b sa asida jonajon Vatanimiz tarixida buyuk voqea -
qadimiy zbekistonning eng yangi tarixini boshlab bergan voqea 
sodir b ldi. 1991— yil 31-avgust kuni b lgan Respublika Oliy 
Kengashining navbatdan tashqari oltinchi sessiyasida zbekistonning 
davlat mustaqilligi e'lon qilindi. 1-sentabr zbekiston Respublikasining 
mustaqillik kuni deb belgilandi. Xalqimizning asriy orzu-umidlari 
ushaldi, muqaddas maqsadi r yobga chiqdi, mamlakat ahli siyosiy 
mutelik va asoratdan qutildi. Dunyo xaritasida yana bir mustaqil, ozod, 
suveren davlat - zbekiston Respublikasi paydo b ldi. 
zbekistonning davlat mustaqilligi xalqimizning uzoq yillar 
davomida olib borgan o ir va mashaqqatli kurashining qonuniy 
natijasidir. Vatanimizning keyingi yuz yillik tarixi mustaqillik xalqimizga 
nihoyatda qimmatga tushganidan, istiqlol qurbonlar evaziga q lga 
kiritilgandan guvohlik beradi. Endilikda xalqimizning z taqdiri z 
q lida, xalq z mamlakatining mustaqilligini mustahkamlash yoiida 
astoydil mehnat qilmoqda. 
zbekiston fuqarolari, xususan, yoshlar qalbiga milliy istiqlol 
oyasini singdirish, ularda mafkuraviy immunitetni shakllantirishda 
« zbekiston tarixi» fanining rni, imkoniyatlari katta. Binobarin, 
Respublika oliy quv yurtlarining bakalavriat bosqichida « zbekiston 
tarixi» fani asosiy fanlar qatorida turadi. 
Qoiingizdagi darslik zbekiston tarixining eng qadimgi zamon-
lardan to hozirgi kungacha boigan davrida sodir boigan tarixiy 
voqealarni tahlil qilishga, ularning sabablari va mohiyatini, ichki va 
tashqi omillarini yoritishga ba ishlangan. Darslik mazmunan 
Prezident Islom Karimovning 1998— yil 26-iyun kuni bir guruh 
tarixchi olimlar bilan boigan suhbatida ilgari surgan nazariy, 
konseptual-metodologik tavsiyalariga asoslangan. Uni tayyorlashda 
Yurtboshimiz Islom Karimovning «Tarixga murojaat qilar ekanmiz, 
u xalq xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz kerak. Xotirasiz barkamol 
kishi boimaganidek, z tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham 
boimaydi», - degan s zlari metodologik asos boiib xizmat qildi. 
3 

Darslikda zbekiston tarixi fani predmeti, uni rganishning 
na/ariy-mctodologik tamoyillari, manbalari va ahamiyati yoritilgan. 
zbekiston insoniyat sivilizatsiyasining qadimgi choqlaridan biri 
ekanligi, zbek davlatchiligining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari, 
zhek xalqining shakllanish jarayoni kabi dolzarb masalalarni yangi 
iuanbalar, mustaqillik yillarida nashr etilgan ilmiy asarlar asosida 
ochib berishga alohida e'tibor qaratilgan. 
«Avesto» qadimgi tariximizni rganishda muhim tarixiy manba 
ekanligi, Buyuk ipak y lining shakllanishi va rivojlanishi, Vatanimiz 
hududidan tgan bu y lning ming yillar davomida Sharq va arbni 
savdo-iqtisodiy, siyosiy, diplomatik va madaniyjihatdanbo lash-
dagi ahamiyati yoritilgan. Vatanimizning rta asrlar davridagi ijtimoiy-
siyosiy va iqtisodiy hayoti, uy onish davridagi ilm-fan va madaniyat 
ravnaqi tahlil etilgan. 
Darslikda Amir Temur davrida zbek davlatchiligining yuksalishi, 
Amir Temurning buyuk davlat arbobi va mashhur sarkarda sifatidagi 
xizmatlari, Vatanimiz va jahon xalqlari tarixida tutgan rni va roli 
asoslab berilgan. 
Darslikda Turkistonning uch xonlikka b linib ketishi, ular 
rtasidagi zaro kurash, harbiy t qnashuvlar oqibatida Turkis-
tonning yuksalish darajasidan tushib ketishi, jahon taraqqiyotidan 
orqada qolishi, Turkistonning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib 
olinishi, mustamlakachilik siyosatining asl mohiyati, ajdodlarimizning 
milliy ozodlik y lidagi kurash tarixi, jadidchilik harakati, jadidlarning 
atoqli rahnamolari faoliyati yoritilgan. 
Turkistonda mustabid sovet hokimiyatining rnatilishi, uning 
zbekistonda yuritgan milliy, ijtimoiy-siyosiy, ma'naviy-madaniy 
siyosatining mustamlakachilik xarakteriga ega ekani, SSSRning 
tanazzulga yuz tutishi va parchalanishi ochib berilgan. 
Darslikda Vatanimizning milliy istiqlol davri tarixini yoritishga 
kengroq rin berilgan. zbekistonda demokratik huquqiy davlat 
qurish, fuqarolik jamiyatini shakllantirish, tartibga solinadigan va 
ijtimoiy y naltirilgan bozor iqtisodiyotini yaratishga qaratilgan 
taraqqiyotning « zbek modeli», uning mazmun-mohiyati ochib 
berilgan. Mustaqillik yillarida amalga oshirilayotgan keng qamrovli 
4 
siyosiy, iqtisodiy, ma'naviy-ma'rifiy islohofJarning natijalari dalillar 
asosida yoritilgan. Mamlakatimizda k p ukladli iqtisodiyot va 
mulkdorlar tabaqasining shakllanishi, yuksak texnologiyalar asosida 
bunyod etilgan yangi zamonaviy korxonalar faoliyati, ma'naviy-
madaniy sohadagi yutuqlar tahlil etilgan. 
zbekistonning jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuvi, 
dunyodagi yirik, rivojlangan mamlakatlar bilan zaro manfaatli 
siyosiy-diplomatik, iqtisodiy, madaniy aloqalari yoritilgan. 
Chunonchi, zbekiston tarixan qisqa muddatda jahon hamjamiyatida 
munosib rin egalladi, global masalalarda zining mustaqil ovoziga 
ega b lgan davlat darajasiga k tarildi. 
Mazkur darslik zbekiston Respublikasi Oliy va rta maxsus 
ta'lim vazirligi qoshidagi Muvofiqlashtiruvchi kengash hamda 
zR Vazirlar Mahkamasining «Uzluksiz ta'lim tizimi uchun 
quv dasturlari, darsliklar va quv q llanmalarini qayta k rib 
chiqish va yangilarini yaratish» b yicha Hukumat komissiyasi 
tomonidan tasdiqlangan. Darslikda har bobga doir tayanch s z 
va iboralar, nazorat va mulohaza uchun savollar, muhim voqealar 
solnomasi berilgan. 
Mazkur darslik b yicha z fikr-mulohazalarini bildirgan Tarixiy 
adabiyotlarni nashrga tayyorlash va chop etish b yicha Respublika 
ekspert guruhi a'zolariga hamda taqrizchi tarixchi olimlar va 
hamkasblarimizga minnatdorchilik bildiramiz. 
5 

ZBEKISTON TARIXI FANINING PREDMETI, UNI 
RGANISHNING METODOLOGIK TAMOYILLARI, 
MANBALARI VA AHAMIYATI 
I aymicli s / va ihoralar: Tarix fani predmeti. Metodologik 
lamoyillar. Pialektik melod. Ilmiylik. Xolislik. Tarixiylik. Ijtimoiy 
vniidiisliiiv. Vorisiylik. Milliy Istiqlol oyasi. Vatan tarixini 
davrlashtirisli. Moddiy manbalar. Yozma manbalar. Tarixiy xotira. 
Vtitan tarixini rganishnini> ahamiyati. 
1. zbekiston tarixi fani predmeti. 
Tarix — arabcha s z b lib, « tmish», « tgan voqealar haqida 
aniq hikoya qilish» ma'nolarini anglatadi. Tarix butun insoniyatning 
uzoq tmishdan to hozirgi kunlargacha bosib tgan hayotiy y lini, 
avloddan avlodga meros qoluvchi, doimo rivojlanib, boyib boruvchi 
ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma'naviy-ma'rifiy, madaniy, davlat qu-
rilishi sohalaridagi tajribalarini, xalqlarni yetaklagan tarixiy shaxslar 
faoliyatini tartibga solingan holda rganuvchi, tasvirlovchi fandir. 
«Tarix millatlarning tmishi, taraqqiyoti hamda tanazzulining 
sabablarini rganatur on ilmdir». 
AJbdurauf Fitrat 
Tarixni rganish, bilish — bu kishilik jamiyatining rivojlanish 
qonuniyatlari, taraqqiyotning mavjud bosqichdan yangi bosqichga 
tish jarayonini, insonlarning inqirozli, tur unlik holatiga tushish 
sabablari va bu holatdan chiqish y lidagi tajribalarini, har bir zarrasi 
qimmatga tushgan tmish sabo ini umumlashtirish, tushunib 
yetish, anglab olish demakdir. Tarix fani tarixiy jarayonning 
qonuniyatlari va tendensiyalarini tushunib yetishga, hozirgi zamonni 
t ri anglab olishga, kelajakni asosli ravishda k ra bilishga 
k maklashuvchi ilmdir. 
Tarix k p qirrali, keng qamrovli fan b lib, uni alohida mamla-
katlar va xalqlar tarixi, mintaqalar tarixi, jahon tarixi kabilarga b -
lib rganish ham mumkin. 
Har qaysi mamlakat, har bir xalq zining uzoq va betakror tarixiga 
ega b lganidek, zbekistonning, zbek xalqining tarixi ham boy va 
6 
sermazmundir. Qadim zamonlardayoq Turon, Turkiston deb e'tirof etilgan 
ona Vatanimiz turli tarixiy yozma va arxeologik manbalarga k ra Xitoy, 
Hindiston, Eron, Misr, Rim kabi qadimiy va buyuk mamlakatlar qatori 
dunyoda mashhurdir. Vatanimiz jahon tarixining turli xalqlar, sivilizat-
siyalar tutashgan eng qaynoq chorrahalaridan biri sifatida butun insoniyat 
tarixining borishiga ma'lum darajada ta'sir etib bordi. Shu bilan birga, 
ajdodlarimiz hayotiga boshqa xalqlar, sivilizatsiyalarning ham ta'siri b ldi. 
Ming yillar davomida zbek xalqining fors, hind, yunon, arab, rus va 
boshqa xalqlar bilan ma'lum darajada aralashuvi sodir b lgan, ularning 
madaniyati, fani, san'ati va umuman turmush tarzi bir-biridan bahra 
olgan, mushtaraklashgan. 
zbekiston xalqining boy va qadimiy davlatchilik tajribasi bor. 
Hozirgi zbekiston hududida dastlabki mustaqil davlat tuzilmalari 
miloddan avvalgi birinchi ming yillik boshlaridayoq paydo b lib, 
qariyb 3000 yil davomida takomillashib borgani va dunyo davlatchiligi 
rivojida eng yuksak darajaga k tarilgani jahonga ma'lum. 
Vatanimiz tarixi zbek xalqining jahon tarixi va madaniyati xazi-
nasiga ulkan hissa q shganligidan guvohlik beradi. Buyuk bobolarimiz 
- Muhammad Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Ahmad al-
Far oniy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Muhammad 
ibn Ismoil al-Buxoriy, Abu Iso at-Termiziy, Bahouddin Naqshband, 
Ahmad Yassaviy, Amir Temur, Mirzo Ulu bek, Alisher Navoiy, 
Zahiriddin Muhammad Bobur va boshqa yuzlab ailomalarimiz bilan 
nafaqat zbeklar, balki butun turk dunyosi, qolaversa, butun yer 
yuzi xalqlari faxrlanadilar. 
Ajdodlarimiz barpo etgan Samarqand, Buxoro, Xiva kabi k hna 
shaharlar bugungi kunda jahon miqyosidagi ziyoratgohga aylangan. 
zbekistonga tashrif buyurayotgan xorijiy davlat va jamoat arboblari, 
ziyoratchilar bu shaharlarni, ulardagi ajoyib tarixiy, milliy me'-
morchilik majmualari va yodgorliklarni k rib, ularda mujassamlashgan 
xalq ustalarining iste'dodi va yuksak badiiy mahoratiga qoyil qolib, 
ularga tahsinlar qimoqdalar. Muqaddas yerimiz orqali tgan Buyuk 
Ipak y li Osiyo va Yevropadagi xalqlar va mamlakatlarni bir-biriga 
bogiab turgan, xalqaro hamkorlikka xizmat qilgan. 
zbekiston tarixi fanining predmeti xalqimizning eng qadimgi 
zamonlardan to hozirgi kunlargacha bosib tgan uzoq va murakkab 
7 

larixiy y lini, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy va ma'naviy 
hayotini holisona rganishdan, tushuntirishdan iboratdir. 
zbekiston tarixi fani ajdodlarimiz hayoti bilan bogiiq holda sodir 
boigan voqealar rivojining ichki manti ini, sabablari va oqibatlarini, 
asrlar davomida t plangan amaliy tajriba va saboqlarni rgatadi. 
Vatanimiz tarixi zbeklarning xalq, millat b lib shakllanish 
jarayonini, ajdodlarimiz qoldirgan boy ma'naviy merosni, davlatlarning 
tashkil topishi va ularning ichki va tashqi siyosatini rgatadi. 
zbekiston tarixi fani xalqimizning mustaqil taraqqiyot y liga 
kirishi, mustaqillik yillarida milliy huquqiy davlatchilik qurilishi, 
demokratik—fuqarolikjamiyatini shakllantirish, erkinbozor iqtisodi-
yotini yaratish, jahon hamjamiyatiga integratsiyalashish jabhalaridagi 
faoliyatini rgatadi. 
zbekiston tarixi fani xalqimiz tarixini haqqoniy tasvirlovchi, aks 
ettiruvchi munavvar k zgu, ijtimoiy, siyosiy, tarbiyaviy, m naviy saboqlar 
majmuasidir. 
zbekiston tarixi fani boshqa'ijtimoiy-gumanitar fanlar bilan 
bogiiq holda rganiladi. Insoniyat hayotining ma'no-mazmuni va 
jamiyat taraqqiyotining umumiy qonuniyatlari haqida fikr yuritganda, 
falsafa, davlat qurilishi va jamiyatni boshqarish masalalarida poli-
tologiya, iqtisodiy hayotni yoritishda iqtisodiyot nazariyasi, xalqning 
turmush tarzi, tili va milliy mentalitetini tasvirlashda etnograftya, 
zbek tili va adabiyoti, dinshunoslik fanlari yutuqlaridan foydalaniladi. 
Tarixshunoslik, manbashunoslik, arxeologiya, arxivshunoslik kabi 
maxsus fanlar tarix falsafasini chuqur anglab yetishga k maklashadi. 
2. Tarixni rganishning nazariy-metodoiogik 
tamoyiUari va manbalari 
Tarixiy voqealarni rganishda t ri ilmiy-nazariy, metodologik 
asoslarga tayanishning ahamiyati juda katta. Sovetlar hukmronligi 
davrida tarixiy tadqiqotlar, uni qitish va rganish ishlari markscha-
lenincha metodologiyaga b ysundirildi. Har qanday voqeani yoritishga 
sinfiylik, partiyaviylik, kommunistik mafkuraviylik nuqtayi nazar-
laridan yondashildi. Mamlakat, butun bir xalq tarixi ikkiga-eks-
pluatator va ekspluatatsiya qilinuvchilar, quldorlar va qullar, feodallar 
va qaram dehqonlar, burjuaziya va yollanma ishchilar, boylar va kamba-
8 
allar, mulkdorlar va y qsillar tarixiga boiindi. Boylar va mulkdor-
lar, ular orasidan chiqqan beklar, amirlar, xonlar, davlat arbobla-
riga ommaga qarshi reaksion siyosat yurituvchi ekspluatatorlar guruhi 
deb qaraldi, tarixiy shaxslar qoralandi, nomlari badnom qilindi. 
Tarixiy voqea va hodisalar kamba allarni va y qsillarni himoya qilgan, 
sinfiy cheklangan tarzda yoritildi. 
Din, diniy qadriyatlar qoralandi, insonlarning eiiqodlariga 
bepisand qaraldi. Ming yillar davomida ajdodlarimiz orasidan yetishib 
chiqqan mashhur allomalar ikkiga - materialistlar va idealistlarga 
boiindi. Buyuk olimlar, allomalar, ma'rifatparvar shoir-u ulamolar, 
yozuvchilarga u yoki bu dinga e'tiqod qilganlari, asarlarida Alloh, 
pay ambarlar nomini tilga olgan, ishonch bildirganlari uchun idealist 
— noilmiy degan tam a yopishtirildi, ularning ijodiy faoliyatini 
rganish chegaralandi, asarlari xalqdan yashirildi, y qotib yuborildi. 
Oqibatda k pgina tarixiy voqealar soxtalashtirildi, ma'naviy mero-
simiz, milliy qadriyatlarimiz kamsitildi. Yosh avlodga diniy qadriyatlar 
xurofot, eskilik sarqitlari deb rgatildi. Tarix faqat jang-u jadal, 
urushlardan iborat jarayon sifatida tasvirlandi. 
Xalqimiz tarixining bu qadar soxtalashtirilishiga faqat marksistik 
metodologiyaning yaroqsizligi aybdor deyish kifoya qilmaydi, albatta. 
Tarixni soxtalashtirishda, xalqni z tarixiy xotirasidan judo qilishda, 
Turkistonning tmishini kamsitishda mamlakatda hukmron boigan 
totalitar tuzumning salbiy roli katta boidi. Tarix fani totalitar tuzum 
xizmatkoriga, tashviqotchisiga, kommunistik mafkura dumiga 
aylantirilgan edi. 
Insoniyat tarixini, tarixiy voqea, hodisalarni t ri yoritish va 
rganish uchun bir qator muhim nazariy-metodologik tamoyillarga 
tayanmoq zarur. 
Bilish nazariyasining dialektik metodi ana shunday tamoyillardan 
biridir. Dialektika olam yagona va yaxlit, unda sodir boiadigan hodisalar, 
voqealar umumiy va zaro bogianishda, uzluksiz harakatda, 
ziddiyatli taraqqiyotda boiadi, deb taiim beradi. Dialektika juda uzoq 
tarixga ega, uning bilish nazariyasi sifatida shakllanishi va rivojlanishida 
Geraklit, Aristotel, Xorazmiy, Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, 
Abu Ali ibn Sino, Spinoza, Gegel, Gersen va boshqa olim va ma'ri-
fatparvarlarning xizmati katta. Ular moddiy va ma'naviy dunyoni 
9 

uzviy bo liq jarayon shaklida, ya'ni ularni uzluksiz harakat qilib, 
zgarib, taraqqiy qilib turadigan holda, taraqqiyotni ichki bo la-
nishda olib rganish qoidalarini yaratdilar. 
Dialektik metodologiya har qanday mamlakat tarixini, shu jum-
ladan, zbekiston tarixini jahon xalqlari tarixi bilan bogiiq holda 
rganishni taqozo etadi. Negaki, har bir xalq tarixidagi milliylik, 
ziga xos betakror xususiyatlar boshqa xalqlar tarixini rganish 
barobarida yanada oydinlashadi. 
Darhaqiqat, zbekiston tarixi, avvalo, Markaziy Osiyo mam-
lakatlari tarixi bilan, qolaversa, butun jahon xalqlari tarixi bilan 
chambarchas bo langan. Qadim zamonlardan buyon Vatanimiz Mar-
kaziy Osiyo mintaqasidagi k pgina davlatlar bilan yagona iqtisodiy va 
madaniy makonda b lib kelgan. Bu katta hududda yashovchi uru , 
qabila, qavm, elatlar etnik jihatdan doimo zaro ta'sirda va aloqada 
boiganlar, q shilish jarayonini boshidan kechirganlar, ularning 
ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, ma'naviy hayoti mushtarak, uzviy bogiiq 
tgan. Shu sababdan zbekiston tarixini q shni mamlakatlar 
tarixiga bogiiq holda, bir xalqni ikkinchi bir xalqqa qarama-qarshi 
q ymagan holda rganish taqozo etiladi. Qozoq, qir iz, qoraqalpoq, 
turkman, tojik, fors, af on, hind, arab va boshqa xalqlar, mamlakat-
lar tarixini qanchalik yaxshi bilsak, zbekiston xalqlari tarixini 
shunchalik chuqur tushunamiz. 
Tarixiy voqea, hodisalarni rganish, tahlil qilish va yoritishda 
xolisona, haqqoniy, ilmiy yondashuv tamoyili muhim ahamiyat kasb 
etadi. 
Xolislik, ilmiylik qoidasi tarixiy voqea, hodisalarni rganayotganda 
ularga daxldor barcha faktlarning majmuini birga olib tekshirishni, 
aniq, haqqoniy dalillarga asoslanishni talab qiladi. Tarixiy hodisalarni 
bir butun holda rganish darkor. Tor doirada t qilgan bir oyani, 
uydirmani oqlash lozim boisa faktlar silsilasidan faqat ayrimlarini, 
mos keladiganlarinigina tanlab olish «tajribasi» sir emas, albatta. Bu 
usulda chiqarilgan xulosa yoki baho xolisona, haqqoniy boimay, u 
bir tomonlamalikka olib keladi. 
Mustaqillik tarixni xolisona yoritish imkoniyatini yaratdi. « zbek 
olimlarining kuch ayratlari bilan tariximizning k pdan k p o-
yat muhim sahifalari, eng awalo, Temuriylar davri, XIX asr oxiri, 
XX asr boshlari tarixi yangidan kashf etildi. Shuni esda tutish 
10 
muhimki, tmishimizni «oqlash» vazifasi umuman olganda bajarib 
boiindi, hozir esa asosiy vazifa, tarixiy tahlilni ilmiy jihatdan holisona 
va halol amalga oshirishdan iboratdir*
1
. 
Tarixni rganishda tarixiylik tamoyili muhim ahamiyatga ega. 
Tarixiylik qoidasi voqea, hodisalarni z davrining aniq tarixiy 
sharoitidan, sha davr muhitidan, tarixiy rivojlanish jarayonidan 
kelib chiqqan holda rganishni taqozo etadi. Har bir voqea, hodisani 
boshqa voqealar, hodisalar bilan bo lab rgangandagina mazkur 
voqea hodisaning umumiy tarixiy jarayondagi rnini t ri aniqlash, 
belgilash mumkin boiadi. Har bir voqea, hodisaga umumiy tarixiy 
jarayonning bir qismi deb qaramoq zarur. 
Har bir hodisa, jarayon qanday tarixiy muhitda, nima uchun 
aynan shu paytda, shu shaklda sodir b lganligini, bu hodisa z 
taraqqiyotida qanday asosiy bosqichlarni bosib tganligini, keyinchalik 
u qanday boiib qolganligini bilish tarixiylik qoidasining talabidir. 
Masalan, bironta davlat faoliyatiga tarixiylik nuqtayi nazaridan turib 
baho bermoqchi boisak, u, birinchidan, qachon, qanday tarixiy 
sharoitda paydo boidi, ikkinchidan, u z taraqqiyotida qanday 
bosqichlarni bosib tdi, uchinchidan, uning tarixiy rni, mavqeyi 
qanday degan savollarga aniq javob berish zarur boiadi. 
Tarixiylik tamoyili xalq tmishini yagona tabiiy- tarixiy jarayon 
deb, tmish hozirgi zamonni tayyorlaydi, hozirgi zamon kelajakni 
yaratadi deb qaraydi. Insoniyat ana shunday umumiy yoidan 
borayotgan ekan, istiqbolda porloq hayot, farovon turmush qur-
moqchi boigan avlod tarix fani orqali tmishni, ajdodlarimizning 
tarixiy tajribasini yaxshi bilmo i lozim. tmishni, ajdodlarimiz 
tarixini qanchalik yaxshi bilsak, anglab yetsak, hozirgi zamonni shun-
chalik mukammal tushunamiz, kelajakni t ri tasavvur etamiz, 
taraqqiyotning nuiqobil yoilaridan ma'qulini tanlay olamiz. 
Insoniyat taraqqiyotining maium bosqichida xususiy mulkchilik 
kelib chiqadi va uru chilik tuzumi yemirilib, uru jamoalari turli 
ijtimoiy tabaqalarga boiinadi. Shu davrdan e'tiboran tarixiy voqea va 
hodisalar ana shu tabaqalarning manfaati bilan bogiiq holda 
kechadigan, har bir ijtimoiy tabaqa z manfaati nuqtayi nazaridan 
harakat qiladigan, ayrim hollarda ularning siyosiy, iqtisodiy manfaati 
1
 Karimov I.A. zbekiston XXI asr b sa asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari 
va taraqqiyot kafolatlari. T.: « zbckiston», 1997, 141-bct. 
u 

t qnashadigan, q z olonlar k tariladigan b lib qoladi. Bunday 
vaziyatda sodir b lgan voqealarni, tarixiy jarayonni rganishda 
ijtimoiy yondashuv tamoyiliga rioya yetish zarur b ladi. Ijtimoiy 
yondashuv tamoyili tarixiy jarayonlarni aholining barcha tabaqalari 
manfaatlarini, teng ta'sir etuvchi omillarni hisobga olgan holda 
rganishni taqozo etadi. Voqealarni alohida bir ijtimoiy tabaqa -
kamba allar, y qsillar yoki mulkdor boylar manfaati nuqtayi 
nazaridan turib tahlil yetish, yoritish bir tomonlama yondashuv 
b lib, bu tarixni soxtalashtiradi, not ri xulosalarga olib keladi. 
Shohlar, amirlar, beklar faoliyatini yoritishga adolat nuqtayi naza-
ridan yondashmoq kerak. Ularni boy tabaqalardan chiqqan, mulkdor 
b lgani uchungina qoralash, badnom qilish adolatdan boimaydi. 
Mamlakat yurtboshisiz, davlat idora organlarisiz, boshqaruvchilarsiz 
boimasligini isbot yetishning hojati boimasa kerak. Shunday ekan, 
barcha davlat arboblarini, amaldorlarni yoppasiga qoralash ham t ri 
emas. Jonajon Vatanimiz k hna tarixi ham ular orasida xalqparvar, 
ma'rifatparvar, odilona siyosat yuritgan mashhur davlat arboblari 
boiganligidan guvohlik berib turibdi. 
Ijtimoiy yondashuv tamoyili davlat arboblarining, siyosiy 
kuchlar, partiyalar, turli uyushmalar, ular yoiboshchilarining ta-
rixiy taraqqiyot darajasiga k rsatgan ijobiy yoki salbiy ta'sirini, ja-
miyatning u yoki bu yoidan rivojlanishidagi rolini bilib olishda muhim 
ahamiyatga egadir. 
Jahon xalqlari tarixi, jumladan, mamlakatimiz tarixi guvohlik 
beradiki, davlatlar rtasida, hukmdorlar rtasida siyosiy, iqtisodiy 
manfaatlar, strategik maqsadlar yoiida tez-tez qir inbarot urushlar 
boiib turgan, biri ikkinchisini bosib olgan, magiub mamlakatni 
talon-taroj qilgan, iqtisodiy imkoniyatlarini z rovonlarcha z 
manfaatiga b ysundirgan va zlashtirgan. Bunday jarayonlami