Berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

BERDAQ ATINDAG’I
QARAQALPAQ MA’MLEKETLIK UNIVERSITETI
EKONOMIKA FAKULTETI
FINANS HA’M FINANSLIQ TEXNOLOGIYALAR BO’LIMI
MIKROEKONOMIKA, MAKROEKONOMIKA PA’NINEN O’ZBETINSHE JUMISI
TEMA: SALIQLARDIN’ FUNKCIYALARI HA’M OLARDI JETILISTIRIW

Tayarladi: Nietullaeva Tumaris

Qabilladi: Karajanova Roza

Joba:
Kirisiw

1. Salıq ekonomikalıq túsinik sıpatında.
2. Salıqlardıñ funkciyaları
3. Ma'mlekette salıq funkciyalarının' sa'wlelendiriliwi.
Juwmaq
Paydalanılğan a'debiyatlar:

Mámleket payda boliwi menen saliqlar ja'miyettegi ekonomikaliq qatnasiqlardiñ zárúriy talaplarinan biri bolip esaplanip kelingen. Mámleketlik dúzim formalariniñ rawajlaniwi menen bir waqitta saliq sisteması da ózgergen hám jetilistirilgen. Saliq sistemasıniñ ózgeriwi hám jetilistiriliwi saliqlardiñ túrleri, mug'darlari hám jiyip aliw usillari hár qiyli bolg'anlig'i menen tiykarlanip kelingen. Máselen,shig'is mámleketleri ekonomikasi tariyxinda saliqlar xaliqtan jeke mal-múlk, jerden aling'an ónim, úy haywanlari hám basqalar ushin «zakat» sipatinda aling'an. Saliqlar, jiyimlar, bajilar hám basqa tólemler esabinan mámlekettiñ finansliq resursları shólkemlestiriledi. Mámleket xizmetiniñ barliq bag'darlarin qarji menen támiynlewdiñ tiykarg'i dereklerinen biri saliqlar esaplanadi. Saliq sistemasın tártipke saliw hám jetilistiriw' mámlekettiñ ekonomikaliq siyasatin nátiyjeli alip bariwg'a, sonday-aq finansliq sistemanı rawajlandiriwg'a járdem beredi. Ekonomikani mámleket tárepinen saliqlar arqali tártipke saliw,mámleket byudjetin qáliplestiriw, saliq saliw arqali jámiyettegi hár qiyli processlerdiñ raw'ajlaniwina tásir etiwshi usili esaplanadi. Solay etip, mámlekettiñ bar boliwi saliqlar menen óz ara baylanisli, sebebi saliqtan túsetug'in túsimler mámlekettiñ ekonomikaliq g'árezsizliginiñ derekleriniñ biri esaplanadi.

Salıq ekonomikalıq tu'sinik sıpatında
Salıq túsinigi ekonomikalıq kategoriya sıpatında klasslıq húkimdar kúsh sıpatında júzege shıg'ıwshı ma'mlekettiñ payda bolıwı hám onıñ xızmetiniñ dawam etiwi menen tikkeley baylanıslı. Sol orında salıq kategoriyası mámlekettiñ ekonomikalıq sıyasatı arqalı ekonomikalıq haqıyqat sıpatında júzege shıg'ıwın aytıp ótiw lazım. Salıq túsinigi bul tar ma'nide ma'mleket ıqtıyarına basqalardan májbúriy tártipte óndiriletug'in pul túsimlerin añlatadı. Salıqlar tikkeley mámlekettiñ payda bolıwı menen baylanıslı, yag'nıy mámleket óziniñ juwapkershiligine kiriwshi wazıypalardı orınlaw ushın finanslıq derek sıpatında salıqlardan paydalanadı. Salıqlardıñ ámel qılıwı bul obyektiv, sebebi jámiyetti qurawshi individlerdiñ hámmesi de real sektorda (óndirislik tarawda) xizmet kórsetpeydi. Jámiyette basqalar tárepinen maqullanbag'an ya'ki shuǵıllanıw ekonomikalıq nátiyjesiz tarawlar da bar, bular salıqlardıñ obyektiv ámel qılıwın talap etedi. Anıg'ıraq etip aytqanda jámiyettiñ rentabelsiz (qorg'anıw, medicina, ilim, bilimlendiriw, mádeniyat hám basqa) hám rentabelli tarawg'a ajıralıwı hámde rentabelsiz tarawdı finanslastırıwdıñ tábiyiy zárúrligi salıqlardilıñ obyektiv ámel qılıwın zárúr qılıp qoyadı, rentabelsiz tarawdıñ sociallıq xızmetleri, tiykarınan mámleket tárepinen ámelge asırıladı, olardı finanslastırıw usılı sıpatında júzege keliwshi salıqlar da sol sebepli tikkeley mámleketke tiyisli boladı.Mámlekettiñ orinlaytug'in funkciyaları ha'm wazıypaları kóp hám bazar ekonomikası rawajlanıp barıwı menen bazi bir socialliq qorg'alg'an bazar qatnasıqlarına say kelmeytug'in wazıypalar jog'alıp barsa, jaña wazıypalar payda bola baslaydı. Bularg'a biziñ respublikamızda kem támiynlengenlerge sociallıq járdem kórsetiw, bazar ekonomikası infrastrukturasin (sanaatta, awıl xojalıg'ında, finans sistemasında ) shólkemlestiriw kiredi. Usı jerde mámleket kúshli sociallıq sıyasat ilájların ámelge asırıw ushın pensionerler, napaqa aliwshilar, studentler, kóp balalı analar hám basqalardı kóbirek qarjı menen ta'miynlew zárúrligin añlap sheklengen tovarlar bahasındag'ı parqti byudjet esabınan qaplaydı hám olarg'a basqa qárejetlerdi mámleket esabınan kem támiynlengenlerge materiallıq járdemler shólkemlestiredi. Sonıñ menen birge, mámleket jámiyet ag'zaları tinishlig'in saqlaw ma'qsetinde óziniñ qorg'anıw qábiletin saqlap hám bekkemlep turıwg'a da qarjılar sarplaydı, qalaberse, mámleket puqaralar qa'wipsizligin saqlaw, ma'mlekette ishki ta'rtip intizam ornatıw, onı basqariw funkciyaların orinlaw ushın da kóplegen qarjı sarplawg'a ma'jbúr. Bunday qa'rejetlerdi a'melge asırıwdın' ma'jbúriyligi olar ushin derek bolg'an saliqlardi da obyektiv za'rúr qılıp qoyadı.Aytip ótiw kerek, ha'zirge shekem ma'mlekettiñ funkciyalarin orınlaw ushın lazım finanslıq qarjılar qa'liplestiriwdin' salıqlardan basqa usılı ja'ha'n a'meliyatında qollanılg'an emes. Demek, húkimdar kúsh sıpatında ma'mleket bar eken, finanslastırıw usılı sıpatında salıqlar de a'mel etedi. Ja'miyettin' ekonomikaliq turmısı júda' quramali ekonomikalıq ha'diyselerden ibarat. Usı quramalılıq tikkeley salıqlarg'a da tiyisli, bul halat saliqlardin' ekonomikalıq mazmunın teren' an'lawdı talap etedi.Salıqlar ma'jbúriy tólemlerdi an'latiwshı pul qatnasıqların bildiredi. Bul qatnasıqlar salıq tólewshiler menen olardı óz múlkine aylandırıwshı ma'mleket ortasında boladı. Ka'rxana ha'm shólkemler xalıqqa xızmet kórsetkende, jumıslar orınlag'anda yaki bazarlarda aldı-sattı qılıw procesinde pul qatnasıqların payda etedi. Lekin olar salıq bola almaydı, salıq qatnasıg'ı boliwi ushın ma'mlekette jaratılg'an ónim qunın bólistiriw jolı menen ma'mleket byudjetine ma'jbúriy ta'rtipte tóleniwi ya'ki óndiriliwi lazım tólemler túsiniledi. Ma'mleket ushın byudjettin' tiykarg'ı deregi esaplang'an salıqlar úlken a'hmiyetke iye.Salıqlar haqqındag'ı kóz qaraslar tarıyxta obyektiv ha'm subyektiv faktorlardın' ta'sirinde qa'liplesken. Salıqlarg'a baylanıslı túrli ta'riyplerdi analiz qiliw olardın' konkret ekonomikalıq-sociallıq rawajlanıwlar procesindegi mazmunın tiykarlaw, saliqlardın' ekonomikalıq rolin ha'm salıq nızamshilig'ina tiykar saliq principlerin belgilew ha'mde saliq sistemasında, ja'miyetlik rawajlaniwda bar saliqlardin' tutqan ornin anıqlaw za'rúr. Sebebi,mámleket payda boliwi menen saliqlar ja'miyettegi ekonomikaliq qatnasiqlardiñ zárúriy talaplarinan biri bolip esaplanip kelingen.Mámleketlik dúzim formalariniñ rawajlaniwi menen bir waqitta saliq sisteması da ózgergen hám jetilistirilgen. Saliq sistemasıniñ ózgeriwi hám jetilistiriliwi saliqlardiñ túrleri, mug'darlari hám jiyip aliwusillari hár qiyli bolg'anlig'i menen tiykarlanip kelingen. Máselen,shig'is mámleketleri ekonomikasi tariyxinda saliqlar xaliqtan jeke mal-múlk, jerden aling'an ónim, úy haywanlari hám basqalar ushin «zakat» sipatinda aling'an. Saliqlar, jiyimlar, bajilar hám basqa tólemler esabinan mámlekettiñ finansliq resursları shólkemlestiriledi. Mámleket xizmetiniñ barliq bag'darlarin qarji menen támiynlewdiñ tiykarg'i dereklerinen biri saliqlar esaplanadi. Saliq sistemasın tártipke saliw hám jetilistiriw' mámlekettiñ ekonomikaliq siyasatin nátiyjeli alip bariwg'a, sonday-aq finansliq sistemanı rawajlandiriwg'a járdem beredi.Ekonomikani mámleket tárepinen saliqlar arqali tártipke saliw,mámleket byudjetin qáliplestiriw, saliq saliw arqali jámiyettegi hár qiyli processlerdiñ raw'ajlaniwina tásir etiwshi usili esaplanadi.Solay etip, mámlekettiñ bar boliwi saliqlar menen óz ara baylanisli,sebebi saliqtan túsetug'in túsimler mámlekettiñ ekonomikaliq g'árezsizliginiñ derekleriniñ biri esaplanadi.Xaliqti saliq qatnasiqlarina tartiw boyinsha, insaniyat tariyxinda iri mámleketlik xizmetkerlerden biri, orta ásirlerde ulli saltanat qurg'an Ámir Temur úlken itibar qaratqan. Ol mámleketti dúziw sistemasın júzege shığarıwda tiykarinan saliqlarg'a tayang'an. Usi dáwirdiñmámleketlik finansi bul sistemaniñ eñ áhmiyetli elementlerinen biri ekenligi, al mámleketti basqariwdiñ barliq táreplerine óz ara baylanislilig'i menen túpten parq qilip turg'ani hám usi ózgeshelikke kóre basqariwdiñ barliq quram bólimleri arasinda orayliq orindi iyelegeni bùgingi kúnge kelip hámmege belgili bolmaqta. Biraq saliq qatnasiqlari haqqinda qanshama ráwayatlar aytip ótilsede, al óz mazmunın qaznada tapqan. Qazna hár qanday sistemada da mámleketti basqariw qurali bolip xizmet qilg'an. Bunday qural tek g'ana mámleketti basqariwda, bálkim sonıñ menen birgelikte xaliq máplerin qanaatlandiriwda payda kórsetken. Nátiyjede, qaznaliq bólistiriw rawajlaniw tayanıwı bolip xizmet qilg'an.Saliqlar áyyemgi dáwirlerden baslap aling'an, biraq ol waqitlarda saliqlar azat hám erkin bolmag'an kisiniñ belgisi bolip xizmet qilg'an.Jon Smit (shotland filosofi hám ekonomisti, 1723-1790 ) óziniñ «Xalıqlar baylig'iniñ sebepleri hám tábiyatlari» atli kitabinda (1776 ) birinshi ret saliq principlerin tiykarlap berdi, Saliqlardiñ áhmiyetin kórsetip, olardı mámleketke tólew qulliq yemes, bálkim erkinlik álamati ekenligin tiykarlap berdi.N. Turgenev óziniñ «Saliq teoriyasi tájiriybesi» atli kitabinda (1818 jil) bilay deydi, «Bilimli boliwdiñ tabislari olardiñ xalıqlar úrp-ádetlerine paydali tásiri dárejesine qarap saliqlar sistemasıniñ jetilisiwine de tásir etken», «…saliqlar bilimge iye boliw menen birge payda bolip, oniñ belgisi bolip qaldi. Saliqlardiñ payda boliwi,bólistiriliwi hám jiyiliw usilina qarap xalıq arasinda tarqalg'an mag'liwmatlar haqqinda; jiyilatug'in saliqlar mug'darina qarap oniñ baylig'i haqqinda pikir júrgiziw múmkin, bul bilimlilik hám ag'artiwshiliqti añlatatug'in eki eñ tiykarg'i ózgeshelik esaplanadi» bul sózlerden jáne bir ret saliqlar áyyemgi finansliq institutlar esaplanip, mámlekettiñ payda boliwi menen júzege kelgenligine isenim oyatiwimiz múmkin. Saliqlar ma'mleket shólkemlerin támiynlew hám olar aldinda tutqan waziypalardiñ orinlaniwin materiallıq támiynlewdiñ deregi sipatinda xizmet qilg'an. Mámlekettiñ rawajlaniwi menen oniñ waziypa hám funkciyaları jañasha ózgesheliklerge iye boldi. Lekin saliqlardiñ mámleketti hám oniñ shólkemlerin finanslastiriwda dereksipatindag'i roli ózgermey qaldi. Sol orinda saliqlarg'a túrli ekonomistler tárepinen berilgen táriyplerdi keltirip ótiw orinli. «Saliqlar,- dep jazadi D. Rikardo,-hákimyat iqtiyarina kelip túsetug'in jer ónimi hám mámleket miynetiniñ bir bólimin quraydi hám aqir aqibetinde olar kapital esabinan yaki mámleket dáramati esabinan tólenedi». Sonı ayiriqsha aytip ótiw lazim, D. Rikardo saliqlar mazmunın táriyplep, óz náwbetinde A. Smit tárepinen jaratilg'an saliqlar teoriyasin belgili dárejede rawajlantirg'an. Jáne bir alternativ táriyp S.Pepelyaev tárepinen berilgen: «Saliq -jeńisliq hákimyat subyektleriniñ tólew qábiletin támiynlew maqsetinde fizikaliq hám yuridikalıq tárepler múlklerin jatlastiriwdiñ májbúriylik, qaytarmaw, mámlekettiñ májbúrlewi menen támiynlengenlik tiykarlarinda hám jaza yaki kontribuciya xarakterine iye bolmag'an nizamda belgilengen birden bir forması». Házirgi payitta ekonomikaliq ádebiyatlarda saliqlardiñ ekonomikaliq mazmunın úyreniwge baǵıshlang'an bir qatar ilimiy isler baspadan júdá kóp ótkerilgen. Máselen, professor D. Sherniktiñ pikirinshe «Saliqlar — mámleket tárepinen xojaliq subyektleri hám puxaralardan nizamli tártipte ornatilg'an stavkalarda óndirip alinatug'in májbúriy jiyimlardi ózinde sáwlelendiredi». Professor B. Baltırev basshilig'inda jazilg'an oqiw qollanbasinda saliqlarg'a tómendegishe táriyp berilgen: «Saliqlar — mámleket tárepinen óndirip alinatug'in, fizikaliq hәm yuridikalıq shaxslardiñ májbúriy tólemleri» haqiyqattan da bunday alip qaraytug'in bolsaq, joqarida keltirilgen táriypler eñ ápiwayi hám keñ hámme ushin qolay hám túsinikli boliwi múmkin. Lekin bul táriypler ózinde saliqlardiñ shólkemlestiriliw huqiqiy táreplerin tolıq sáwlelendire almaydi.Bunnan tisqari, usi tólemler ne maqsette óndirip aliniwi hámde qashan óndirip aliniwi haqqinda jeterli mag'liwmatlar bere almaydi. Sh. Gataulin «Saliqlar mámlekettiñ ekonomikaliq tayanıwı» maqalasinda — «... saliqlar ózi ne hám olar nege kerek», degen sorawg'a tómendegishe juwap beredi: «Saliqlar — bul mámleket qárejetleriniñ tiykarg'i deregi bolip, ekonomikani tártipke saliwshi hám dáramatlardi bekkemlewshi qurali. Saliqlar mámleket byudjeti dáramatlarin dúziwshi tiykarg'i derek hám ekonomikani basqariwshi áhmiyetli qural esaplanadi. Biraq bul táriyp saliqlardiñ mazmunın tolıq aship bere almaydi hámde saliqlardiñ shólkemlestiriw huqıqıy táreplerin ózinde sáwlelendire almaydi. Bunnan tisqari ekonomikaliq qatnas sipatinda, bul qatnasiqlar ob'ekti bolip ne esaplanadi? degen sorawlarg'a juwap bere almaydi.Sonı aytip ótiw kerek, prof. O. Alımjanovtiñ pikirine qarag'anda saliqlar tómendegishe táriyplense, saliqlardiñ mazmunı keñirek aship kórsetiledi hám maqsetke muwapiq boladı «Saliqlar - mámleket hám jámiyettiñ pul qarjilarina talabın qanaatlandiriw maqsetinde nizam tárepinen belgilep qoyilg'an kólemde hám ornatilg'an múddette fizikaliq hám huqıqıy shaxslardan mámleket iqtiyarina májbúriy ráwishte óndirip alinatug'in tólemler esaplanadi». Saliqlarg'a berilgen usi táriyp eñ alternativ táriyp bolip,saliqlardiñ mazmunı, olardiñ ekonomikadag'i orni hám rolin,saliqlardiñ háreket procesin teoriyaliq jaqtan tereñirek aship berip,saliqlar haqqinda anig'iraq túsinik payda etiwge járdem beredi. Tariyxta saliqlar, mámleketti saqlap turiw ushin zárúr, májbúriy tólemler sipatinda, mámlekettiñ payda boliwi menen qáliplese baslag'an. Saliqlar, mámlekettiñ xizmet kórsetiwiniñ materiallıq tiykarin dúzedi, olardiñ ekonomikaliq tábiyati usi jerden kelip shiqqan. Biz saliqlardiñ ekonomikaliq mazmunın tolıq túsiniwimiz ushin, dáslep saliq sóziniñ tariyxiy ekonomikaliq mánisin tuwri túsinip analiz qilip aliwimiz lazim. Saliq túsinigi - ekonomikaliq qatnasiqlarda tiykarg'i orindi iyeleydi. Oniñ xarakterli tárepi sonda - al isbilermenlik xizmeti menen shuǵıllanatug'in yuridikalıq hám fizikaliq shaxslardan olarg'a menshiklik, xojaliq júrgiziw yaki operativ basqariw huqıqında tiyisli pul qarjilarin mámleketlik hám municipial sistemalardı finansliq támiynlew maqsetinde jatlastiriw formasında óndiriletug'in májbúriy, jeke tártiptegi qaytarip berilmeytug'in tólemlerdi sáwlelendiredi, yag'niy saliq - mámleket tárepinen xojaliq júritiwshi subyektler hám puxaralardan májbúriy nizamli tártipte belgilengen stavkalar boyinsha,saliq tólewshiniñ bunnan hesh bir belgili máp kóriwi menen tikkeley baylanisli bolmag'an tárizde óndiriletug'in pul jiyimi. Házirgi waqitta saliqlar járdeminde mámleket dáramatlariniñ tiykarg'i bólimi qáliplestiriledi. Bazar qatnasiqlariniñ qáliplesiwi dáwirinde saliqlar kárxanalardiñ ekonomikaliq xizmetin tártipke saliwdiñ qurali esaplanadi.
Joqaridag'i táriyplerdi analiz qilg'an halda tómendegilerdi añlatiw múmkin:
a) saliqlardi belgilew huqıqı tek g'ana mámlekettiñ nizam
shig'ariwshi joqari shólkemi - parlamentke beriledi;
b) saliqti puqara emes, múlkdar tóleydi;
v) saliq mámleket byudjetine dáramat aliw ushin belgilenedi;
g) saliq tólew májbúriy ózgeshelikke iye.
Demek, saliqlar - bul byudjetke túsetug'in pul hám nizamda belgilengen májbúriy qatnasiqlar esaplanadi. Saliqlardiñ májbúriyligi Joqarı Keñes tárepinen tastiyqlang'an huqıqıy hám normativ nizamlar menen támiynlenedi. Solay eken, saliqlardi tólemeslikke, saliq obyektin jasiriwg'a, saliq summasin kemeytip kórsetiwge yuridikalıq hám fizikaliq shaxslardiñ haqi joq.Saliq tólew xojaliq júritiwshi subyektler hám puqaralar menen mámleket ortasinda jañadan jaratilg'an qundi bólistiriwdiñ tiykarg'i qurali esaplanadi. Hár qanday jámiyetti saliq sistemasısız eles qiliw múmkin emes. Sebebi, saliqlar byudjet dáramatlarin (pul fondin) shólkemlestiriwdiñ tiykarg'i qurali bolip g'ana qalmay:
Ónim óndiriw kólemin asiriwg'a;
Óndiristi xoshametlewde investiciyalardi kóbeytiwge;
Básekige shidamli ônim úlesin kóbeytiwge;
Kishi biznesti rawajlandiriwg'a;
Jeke menshik kárxanalar ashiw menen baylanisli bazar
infrastrukturasin dúziwge;
Mámleketlik mútájliklerdi qanaatlandiriwg'a hám basqalarg'a xizmet etedi.Jámiyet rawajlaniwi tariyxinda ele birde bir mámleket saliqlarsiz shólkemlesken emes. Bazar ekonomikasinda da mámleket óziniñ ishki hám sırtqı waziypalarin, hár qiyli socialliq, ekonomikaliq hám siyasiy shara-ilájlardi ámelge asiriw ushin zárúr qarjilardiñ tiykarg'i bólimin saliqlar arqali toplaydı. Sonnan, saliqlar respublika hám jergilikli byudjetler dáramatlarin qáliplestiredi, mámleket sotsialliq dástúrleri ushin finansliq negiz jaratadi, saliq tólewshi shaxslardiñ isbilermenlik xizmetin basqaradi, olardiñ tábiyiy resurslardan ónimli paydalaniwg'a umtiliwin xoshametleydi, baha belgilewge tásir kórsetedi, xaliqtiñ turmis dárejesin tártipke salip turadı. Jeñillikler járdeminde xaliqtiñ kem támiynlengen qatlamlarin socialliq qorg'awdi shólkemlestiriwge járdem beredi. Sonıñ ushin saliqlar arqali qáliplesken qarjilardiñ eñ kem mug'dari mámleket waziypasiniñ orinlaniwina tiyisli eñ kem qárejet kólemi menen baylanisli boladı hám sal mug'dar menen shegaralanadi.Saliqlar rawajlang'an tovar óndirisiniñ áhmiyetli kategoriyasi bolip, mámleket byudjeti menen sheñberli baylanisqan. Sebebi, saliqlar byudjettiñ qáliplesiwinde qatnasadi.
Saliqlar finansliq resurslardiñ mámleket iqtiyarinda toplanip bariwin támiynleydi, bul resurslardan ekonomikaliq rawajlaniwdiñ mámleketlik, regionalliq waziypalardi sheshiw, istiñ nátiyjeliligi hám sapasin xoshametlew , socialliq ádillik principlerinen kelip shig'ip dáramatlardi tártipke saliw ushin paydalaniladi. Mámleket saliqlardi mámleket byudjetin qáliplestiriw ushin ámelge kiritedi, saliqlar bir anıq qárejetlerdi qaplaw maqsetine iye emes, bul ayrım túrdegi dáramatlardan túsetug'in túsimlerden ámelge asirilatug'in qárejetler olarg'a baylanisli bolip qaliwdiñ aldin aliw zárúrligi menen tiykarlang'an. Biraq bir qansha hallarda uliwma saliqlar menen birge maqsetli saliqlar da belgilenedi, olardiñ ámelge kiritiliwi ekonomikaliq xizmette unamli rol aynawi múmkin.