Buxoro davlat universiteti filologiya fakulteti
Download 0.74 Mb. Pdf ko'rish
|
ozbek tilida soz turkumlari tasnifi masalalari
|
1
OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI FILOLOGIYA FAKULTETI O`ZBEK FILOLOGIYASI KAFEDRASI IV KURS BITIRUVCHISI M. Fayzullayevaning “ O`zbek tilida so`z turkumlari tasnifi masalalari ” MAVZUIDAGI 5 220 100 - Filologiya (o`zbek filologiyasi) yo`nalishida bakalavr ilmiy darajasini olish uchun yozgan BITIRUV ISHI (2013-2014- o`quv yili) Ilmiy rahbar: filologiya fanlari nomzodi, dotsent ABUZALOVA M.Q. 2
MAVZU: O`ZBEK TILIDA SO`Z TURKUMLARI TASNIFI MASALALARI R E J A: Ishning umumiy tavsifi. Kirish. 1- bob. So`zlarni turkumlarga ajratish mezonlari. 1 §. So`zlarni turkumlarga ajratish mezonlari xususida ilk qarashlar 2 §. Lisoniy tasnif va uning turlari haqida tushuncha 3§. So'z turkumlari va ularni tasniflash tamoyillari Bob bo`yicha xulosa 2- bob. O`zbek tilida so`z turkumlarining lizoniy tabiati. 1§. Mustaqil so`z turkumlariga xos bo‟lgan grammatik belgilar. 2§. Yordamchi so`zlarning grammatik tabiati Bob bo`yicha xulosa Umumiy xulosalar Foydalanilgan adabiyotlar. 3
Ishning umumiy tavsifi. Mavzuning tadqiq darajasi. Dunyodagi fanlarning eng qadimiylaridan biri - tilshunoslik necha o`n asrlardiki, til deyiladigan tilsimning tabiatini, tub mohiyatini tushunish va tushuntirish yo`lida tinimsiz izlanadi. Ayni izlanishlarning hosilasi o`laroq bu fanda xilma-xil yo`nalishlar, ilmiy qarashlar nuqtayi nazarlarning yuzaga kelganligidan bugun bexabar bo`lgan tilshunos yo`q [18. –Б. 27-30 ]. Shu
bois keyingi yillarda lisoniy qurilshning umumiy qonuniyatlarini o`zbek tili materiallari asosida yangicha tadqiq etish va tahlil qilishga qaratilgan izlanishlar silsilasi yuzaga keldi. Bu izlanishlarning salmog`i kundan-kunga oshib bormoqda.
va ko`p muhokama etilgan masala bo`lmasa kerak. Panini, Arastudan boshlab, hozirgacha tilshunoslar bu muammo ustida bosh qotiradilar. Zero, so`z lug‘at va grammatikaning asosiy birligi sifatida har bir tilshunos oldiga o`z tabiatini imkoni boricha to`liq va ziddiyatsiz talqin etish vazifasini qo`yadi. Bu esa so`zlarga xos bo`lgan aynanlik, o`xshashlik va farqlarni aniqlash, ularni tasnif etish hamda guruhlash orqaligina amalga oshirilishi mumkin. Mavzu dolzarbligini belgilovchi omillardan biri shuki, so`z turkumi tasnifi bilan shug‘ullangan tilshunoslarimiz tasnif oldiga qo`yiladigan eng umumiy falsafiy-mantiqiy talablarga yetarli darajada e`tibor bermaganlar. Bu g‘olat, ayniqsa, o`zbek tilshunosligida yaqqol seziladi. Tilshunosligimizda uch mezonli asos (semantik, morfologik, sintaktik) bilan ajratilgan so`z turkumlari tasnifiga chuqurroq mohiiyat asosida yondashish hozirgi kunda sifat jihatdan tez rivojlanayotgan lingvistikamizning muhim vazifalaridan biridir. So`z turkumlari tasnifini yangicha asoslarda umumlashtirgan holda o‘rganish dolzarblik kasb etadi.
4 Tadqiqot manbaini shaklan va mazmunan yaxlitlikka ega bo`lgan so`z (leksema)lar tashkil etadi. Ishning metodologik asoslari va tahlil usullari. Ishda dialektik falsafiy metodologiya asos bo`ldi, narsaning serqirraligi haqidagi ta`limotga asoslanildi. Bitiruv ish mavzusining maqsad va vazifalari. Malakaviy bitiruv ishining maqsadi tasnif masalalarini va ular tarixini o`rganish, o`zbek tilidagi so`z turkumlari tasnifini substansial asoslarda bilish, ular haqida xulosalar chiqarish, tasniflashlardagi farqli tomonlarni hamda so`z turkumlarining ilmiy va mantqiiy izchil tasnif usullarini ilg‘ay olish . Tadqiqotning ilmiy yangiligi. So`z turkumlari tasnifi masalasi amalga oshirilgan yangi tadqiqotlar asosida yana bir karra o`rganildi. O`zbek tilshunosligida an`anaviy (klassik) hamda hozirgi zamonaviy (formal-funksional) ilmiy yondashuvlar asosida so`zlar tasnifi qiyosan taqlilga tortildi. So`zlarni guruhlashdagi haqiqiy, idrokiy mezonlar o`rganildi.
hodisalarda ham serqirralilik xos ekanligi xususida hukm chiqarishga imkon beradi.
Amaliy ahamiyati o`zbek tili grammatikalarini yaratishda, qo‘llanmalar yozishda manba vazifasini o`tashi mumkin. Ishning sinalishi. Ushbu bitiruv ish mavzusi BuxDU o`zbek filologiyasi kafedrasi hamda filologiya fakulteti yig‘ilishlarida muhokama etilgan va ma`qullangan. Kafedrada ilk sinovdan o`tkazilgan (2014 yil, aprel).
ro`yxatidan iborat. 5
Kirish
Til– kishilik jamiyatida eng asosiy kommunikativ vosita. Insoniyat paydo bo`libdiki, kishilik jamiyati uchun umumiy va jamiyat a‘zolarining har birida individual holda aloqa-aralashuv vositasi sifatida til ham vujudga kelgan. Zeroki, inson yaralishi bilanoq muomala uchun til va undan foydalanish ehtiyoji paydo bo`lgan. Shu bois til ijtimoiy ong kabi qadimiydir. Insonlar til vositasida fikr almashadilar, bir-biri haqidagi harakat-holatlar, voqea-hodisalardan voqif bo`ladilar. Bu tilning aloqa-munosabat xususiyatidir [4.–Б.71-74.]. Tilni faqat kishilar o`rtasidagi aloqa vositasi sifatidagina talqin etish insonning tabiiy tilini, bu benihoya murakkab va muhtasham hodisani, eng kami, jo`nlashtirishdan, aniq bir milliy qiyofa yoki milliy-ruhiy zamindan mutlaqo mosuvo bo`lgan sun‘iy tilga (masalan, esperanto kabi) tenglashtirishdan, yo`l harakatini tartibga solish maqsadida yaratilgan shartli ―til‖ga baravarlashtirishdan boshqa narsa emas [11
]. Chindan ham, til faqat aloqa vositasi bo`lganda edi, u juda oddiy, sodda va qashshoq bir narsaga aylangan bo`lardi. Holbuki, til bemisl boy, sehru sinoatga, ruhu ruhoniyatga, ko`rku komillikka limmo-lim bir xilqatdir. Shu bilan birga, har bir tilni boshqasidan farqlaydigan milliy xususiyati bor. Taniqli tilshunos olim N.Mahmudov bu masalada: ―Bu ko`hna zaminda, necha ming yillarkim, turfa qavmlar, elatu millatlar yashab keladi. Til ilmidagi taxminiy hisob-kitoblarga ko`ra, butun yer yuzida uch mingdan ortiq (ba‘zi ma‘lumotlar bo`yicha besh mingga yaqin) til mavjud‖,-deb ma‘lumot beradi. Olimning ―Tabiiyki, bu tillarning har biri muayyan bir qavmning dunyolarga alishmaydigan bebaho boyligi – ardoqli ona tilidir. Demak, kattadir, kichikdir, har qanday tilning o`z egasi bor‖ degan mulohazalari ham ayni haqiqatdir [12.–Б.3-9. ]. Yurtboshimiz
6 I.A.Karimov ta‘kidlaganlaridek, ―O`zlikni anglash, milliy ong va mafkuraning ifodasi, avlodlar o`rtasidagi ruhiy-ma‘naviy bog`liqlik til orqali namoyon bo`ladi‖. Milliy hamiyat va umuminsoniy qadriyat, milliy o`zlik idrokining ustuvorligi, milliy g`urur va iftixor, Vatanga muhabbat va Mustaqillik mafkurasiga sadoqat kabi ma‘naviy kamolotning o`zagini tashkil etuvchi tushunchalarni ona tilidan ayro holda tasavvur etib bo`lmaydi. Shuning uchun alloma ajdodlarimiz ona tilini ana shu mo`tabar tushunchalarni inson shuuriga muhrlamoqning eng ta‘sirchan vositasi deb bilganlar [11, 44]. Har qanday shaxsning milliy-ruhiy mag`zini, irq-u e‘tiqodidan, zamin-u zamonidan qat‘iy nazar, ona tili tayin va ta‘min etadi. Xuddi shu milliy-ruhiy mag`z mutlaqo o`ziga xos, betakror bir mohiyat bo`lib, millatning tafakkur tarzini, ―idrok ko`zi‖ni qat‘iy belgilab beradi. Nemis allomasi Vilgelm fon Gumboldtning ―Yer yuzidagi tillarning xilma-xilligi faqat tovushlarning turlichaligi emas, balki xalqlardagi dunyoni ko`rishning xilma-xilligidir‖ degan gapi ham bejiz aytilmagan [12, 4]. Shunday ekan, muayyan tilda fikr yuritish shaxsning o`sha xalq va millat vakili hisoblanishidan dalolat beradi. O`zbek tilida fikr yuritgan kishi, tabiiyki, ozbek millatiga tegishliligini va o`zbek tili – ona tili ekanligini isbotlashga ortiqcha zarurat yo`q. O`zbek tilining milliy qadr-qimmati, ijtimoiy nufuzi hamda ilmiy- amaliy ravnaqi uchun xizmat qilayotgan davlatimiz rahnamosi, davlat arboblari, millat ziyolilari, fidoyi tilshunoslar, til ilmining toliblari – barcha taraqqiyparvar insonlar maqsadi zukko tilshunos N.Mahmudovning ―Ona tiliga cho`ng e‘tibor va ehtirom bilan qaramoq, uning har bir so`zi qatlariga yashiringan ma‘no injaliklari- yu mazmun teranliklarini idrok etmoq, ulardan huzurlanmoq, bu muqaddas xilqatda tin olgan ajdodlar ruhini his qilmoq va bu xilqatni fidoyilik bilan qo`rimoqqa hamisha hozir bo`lmoq Vatan farzandining bikir burchidir‖ degan jumlasida mujassamdir. Binobarin, ona tili milliy o`zligimiz ko`zgusi ekan, uning hamisha beg`ubor va ravshan bo`lishi, kelgusi avlodlarga bebaho meros sifatida yetishi uchun har birimiz mas‘ulmiz. Ayni mas‘uliyat hissi bizni ona tilimizda so‘z turkumlarining milliy xususiyatlarini aniqlashga undadi.
7
1- bob. So`zlarni turkumlarga ajratish mezonlari 1 §. So`zlarni turkumlarga ajratish mezonlari xususida ilk qarashlar Uzoq o`tmishda ham odamlar o`z ona tillarida ishlatiladigan so`zlarning so`zlashuvda farqlanishiga e`tibor berishgan. Bir so`zlar predmetlarni, boshqalari xususiyatlarni ko`rsatadi, qolganlari kelishiklarda turlanadi, yana birlari shaxs va zamonlarda o`zgaradi. Qadimgi hind va yunon tilshunoslari tomonidan qilingan bu kuzatishlar, ularga ikki aniq so`z turkumlarini ajratish uchun asos bo`ladi: Ot va fe`l. Arastu (mil. avv.384-322- yil ) so`zlarni uchta so`z turkumlariga ajratadi: ot, fe`l va bog‘lovchilar. Miloddan avvalgi III-II asrladagi elinizm davrida Aleksandr grammatikasi maktabi tashkil etiladi va uning namoyondasi Aristarx Samofrakskiy tarixda birinchi marotaba sakkizta so`z turkumidan iborat klassifikatsiya (tasnif) tuzadi. Bu so`z turkumlari quyidagilar: ot, fe`l, sifatdosh, artikl, olmosh, predlog, ravish va bog‘lovchilar. Bu klassifikatsiyada sifat so`z turkumi mavjud emas, bu o`z navbatida yunon tilining tipologik mohiyatini aks ettiradi. Chunki o`sha paytlarda sifat so`z turkumi ot so`z turkumi bilan umumiy tarzda turlangan va bir so`z turkumini tashkil etadi, bu so`z turkumi "ism" deb atalgan. Boshqa tomondan, bu klassifikatsiyada sifatdosh alohida so`z turkumi sifatida ajratilgan. Aristarx o`z klassifikatsiyasiga asos qilib ikki tamoyilni oladi: morfologik tamoyil - "ot turlanadigan so`z turkumi", semantik tamoyil - "jism va narsani ko`rsatadi", shuningdek, u predmetning umumiy va xususiy qirralarini hisobga oladi. Ham umumiy, ham xususiy tarzda aytilganda (umumiy ma`no - odam, xususiy ma`no - Suqrot). 8 Yana bir aleksandriyalik grammatist Dionisiy Frakiyskiy (m.avv.170-90- yil) yunon tilidagi zamon tizimini quyidagicha tasvirlaydi: "Uch zamon mavjud - hozirgi, o`tgan, kelasi. Bulardan o`tgan zamon to`rt turga bo`linadi - uzoq muddatli, oldingi, oldin tugatilgan, cheklanmagan. Ularda uch xil tegishlilik bor - hozirgining uzoq muddatli bilan, oldingining oldin tugatilganligi bilan, cheklanmaganning kelasi bilan ". Aleksandriyalik grammatistlar tuzgan so`z turkumi tizimida ko`pgina kamchiliklar borligiga qaramasdan, masalan: undagi ot va fe`lning to`qnashadigan xususiyatlari, bu klassifikatsiya fan va maktab doirasida mustahkam o`rnashdi va hozir ham ba`zi o`zgarishlar bilan ishlatib kelinmoqda. Umuman ilmning rivojlanishiga aloqador bo`lgan tilshunoslik fikrining rivojlanishi, shuningdek, har xildagi tillarning chuqur o`rganilishi so`z turkumlarining avvalgi klassik tizimini qayta ko`rib chiqishga olib keldi. F.I.Buslayev (1818-1897) ikki turdagi so`z turkumlarini ajratardi - mustaqil, bunga u ot, sifat, fe`lni kiritgan, hamda yordamchi so`z turkumlarini - olmosh, son, predlog, bog‘lovchi va ravish. A.A.Potebnya (1835 - 1891) so`z turkumining shu bo`linishini saqlab turib ravishni mustaqil so`z turkumiga, ko`makchi fe`llarni yordamchi so`z turkumlariga kiritdi; olmosh esa uning tizimida alohida o`ringa ega. Turlar bo`yicha katta ahamiyatli so`zlar tasnifini akademik F.F.Fortunatov (1848 - 1914) ishlab chiqdi. O`z klassifikatsiyasida u faqat morfologik kriteriya (mezon)ni asos qilib oldi, ya`ni grammatik shaklning bor - yo`qligi yoki biz hozir aytadiganimizdek, so`zning so`z o`zgartiruvchi morfemalarni olish - olmasligi. U tildagi barcha so`zlarni fikr-mohiyatni belgilaydigan to`liq so`zlar, qisman yuklamalarga bo`ladi. So`z turkumlari guruhlardan yoki turlardan tashkil topganligi tufayli, ular bo‘yicha tildagi so`zlar taqsimlanadi, ularda so`zning ikki tomoni ham aks etilishi kerak. Bundan so`z tavsifi uchun ikki mezon kelib chiqadi - semantik va shakliy morfologik. 9 Semantik mezon muayyan so`zni keng ma`nodagi kategoriyaga bog‘laydi. Bunda predmet ma`nosini bildirgan so`zlar otlarning semantik turini tashkil etadi, predmet belgisini bildirgan so`zlar sifatlarning semantik turini tashkil etadi. Bu kriteriy ancha oldin berilgan va tillarda so`z turkumlarini ajratib ko`rsatishning differensial xususiyatlaridan biridir. Morfologik kriteriy ma`lum so`zni, uning morfologik xususiyatlariga ko`ra aniq turga ajratish uchun ishlatiladi. Masalan: turlanish paradigmasining mavjudligi shu paradigmaga ega bo`lgan so`z ot-so`z turkumiga mansubligini anglatadi. Albatta, agar bu morfologik xususiyat predmet semantik xususiyati bilan mos kelsa. Agarda turlanish paradigmasining mavjudligi sifat semantik xususiyati bilan mos kelsa, unda berilgan so`z sifat so`z turkumiga kiritilishi kerak. Bu asosiy ma`no va shakl xususiyatlardan tashqari so`zning so`zlashuvda, gapda vazifa bajarish qobiliyati mavjud. Bundan ko`rinadiki, tildagi barcha so`zlar ham gapda vazifa bajarmaydi. Xuddi shunday predmet ma`nosini bildirgan so`zlar, ya`ni otlar, odatda gapda ega vazifasini bajaradilar. Grammatikaning normativ kursidan ma`lumki, ot-eganing asosiy vazifasi kesim va to`ldiruvchini boshqarishdir. Fe`lning asosiy vazifasi gapdagi ma`noni reallikka bog‘lash. Ravishning asosiy vazifasi kesimni yoki aniqlovchini tavsiflash. Shuning uchun so`z turkumini aniqlashning uchinchi kriteriyasi deb, bir so`zning gapdagi vazifasi yoki funksional kriteriyni olishni shart deb bilamiz. So`zning turli guruhlarini tahlil qilayotganda biz shunga amin bo`lishimiz mumkinki, hamma so`zlar ham grammatik ma`noda bir-biri bilan mos kela olmaydi. Ravish sifat va fe`l bilan mos kelayotib, na ot na olmosh bilan mos keladi. Jumladan, ingliz tili ravishi ,,very" xuddi shunday ot bilan moslashmaydi-
Nihoyat, har bir so`z turkumi uchun faqat ungagina tegishli bo`lgan so`z yasovchi paradigmani ajratish mumkin. Barcha tilida ma‘lum so`z turkumiga xos bo`lgan so`z yasovchi affikslarga duch kelamiz. Masalan: - ship - friendship -do`stlik, kingship - qarindoshlik; -ment -arrangement -tayyorlov. 10
Shuning uchun ham so`z yasovchi affikslar tizimi so`z turkumini aniqlash kriteriyalaridan biri deb hisobga olinishi lozim. Yuqoridagilardan so`z turkumlarini tipologik aniqlashning quyidagi kriteriyalari kelib chiqadi: 1) semantik kriteriy - berilgan so`zni keng ma`noli kategoriyaga belgilash; 2) morfologik kriteriy - moddiy jihatdan ifodalangan morfologik kategoriyalarning mavjudligi; 3) sintaktik kriteriy -so`zlashuv zanjirida berilgan so`zning vazifasi; 4)moslashuv kriteriysi - bir so`z turkumidagi so`zlarning boshqa so`z turkumlaridagi so`zlar bilan moslasha olishi; 5 ) so`z yasovchi kriteriy - bir so`z turkumidagi so`zlarning ma`lum tur bo‘yicha yangi so`z yasay olishi. O`zbek tilidagi so`z turkumlari haqida gapirilganda, shuni aytib o`tishimiz joizki, morfologik va sintaktik farqlarga qaramasdan, bu tillardagi so`z turkumlari ma`lum darajada o`xshashliklarga ega va ular quyidagilar: 1) ot 7) predlog 2) sifat 8) bog‘lovchi 3) son 9) yuklama 4) olmosh 10) artikl 5) fe`l
11) ko`makchi fe`llar 6) ravish 12) chastitsa.
11
2 §. Lisoniy tasnif va uning turlari haqida tushuncha
Tasnif (arabcha «saralash», «tartibga solish») narsa va predmetni aniq va doimiy o‗ringa ega bo‗lgan guruh (sinf)ga bo‗lish. Agar tasnif ilmiy asosga ega bo‗lsa, u uzoq davr mobaynida amal qiladi. Masalan, kimyoviy unsurlak tasnifi bugungi kunda ular soni 200 dan oshib ketayotgan bo‗lsa-da, o‗zgarmasdan amal qilmoqda. Tasniflash bo‗lishdan barqaror tabiatliligi bilan ajralib turadi. To‗g‗ri, tasniflashda ham oddiy bo‗lishda amal qiladigan barcha tamoyillar asos bo‗lib xizmat qiladi. Ya‘ni tasnifda ham bo‗lishdagi kabi: 1) tasniflangan bo‗laklar hajmi tasniflanayotgan butunlik hajmiga teng bo‗lishi; 2) tasnif bir asosda amalga oshirilishi; 3) tasnif (tasniflangan) guruhlari bir-birini inkor qilishi; 4) tasnif uzluksiz bo‗lishi, ya‘ni unda «sakrash» bo‗lmasligi lozim. Bu qoidalarni qisqacha sharhlaymiz. 1. Tasniflangan guruh hajman tasniflanuvchi butunlikka mos kelishi. Masalan, fonema unli va undoshga, leksemalar mustaqil va nomustaqil leksemaga, qo‗shimcha so‗z yasovchi va grammatik qo‗shimchaga ajraladi. Agar tasniflangan guruh soni ancha ko‗p bo‗lsa, «va boshqalar», «va hokazo» tarzida sanashni tugatish ham mumkin. Masalan, «fe‘lning mavzuiy guruhlari «harakat fe‘li», «nutq fe‘li», «tafakkur fe‘li», «yurish fe‘li» va hokazo» kabi. Bu qoidaning buzilishi quyidagi xatolarga olib keladi: a) noto„liq tasnifda turning barcha jinslari to‗liq sanalmaydi. Masalan, «So‗z yasovchi ot yasovchilar va fe‘l yasovchilarga bo‗linadi» kabi. Chunki so‗z yasovchilar aytilganlardangina iborat emas; 12
b) ortiqcha a‟zoli tasniflar tasniflangan guruhlar hajman tasniflanuvchi butunlikdan katta bo‗ladi. Masalan, «unlilar lablangan, lablanmagan va bo‗g‗iz turlariga ega».
butunlikni guruhlarga bo‗lish bir belgi, asos, mezon asosidagina amalga oshirilmog‗i lozim. Masalan, so‗z turkumlari uch – morfologik, semantik va sintaktik belgi asosida tasniflanishi mumkin. Lekin har bir tasnifda ularning birigagina tayaniladi. Tasnifda bunga rioya qilmaslik ikki xil xatoga olib keladi: a) tasnifni amalga oshira olmaslikni keltirib chiqaradi. Masalan, so‗zlar morfologik jihatdan o‗zgaruvchi va o‗zgarmas, semantik jihatdan avtosemantik (mustaqil ma‘noli) va sinsemantik (nomustaqil ma‘noli) so‗zlarga bo‗linadi. Lekin ularni bir paytning o‗zida morfologik va semantik tasnif qilib bo‗lmaydi. Chunki o‗zgarmas so‗z avtosemantik ham, sinsemantik ham bo‗lishi mumkin. Masalan, ko‗makchi o‗zgarmas, sinsemantik, ravishlar o‗zgarmas, avtosemantik so‗z; b) tasnifning bir bosqichining o„zida goh u, goh bu asosni qo„llash yoki biridan ikkinchisiga o„tish tasnif izchilligiga putur etkazadi. Masalan, ergashgan qo‗shma gapning an‘anaviy tasnifida tasnif dastlab sintaktik belgi asosida (ega ergash gap, kesim ergash gap, to‗ldiruvchi ergash gap, aniqlovchi ergash gap) boshlanib, semantik asos bilan davom etar va tugar edi: payt ergash gap, shart ergash gap, o‗rin ergash gap, to‗siqsiz ergash gap, natija ergash gap va h. An‘anaviy usulda tasnif dastlab sintaktik belgi asosida amalga oshirilib, ikkinchi bosqichda semantik tasnif amalga oshirilsa, to‗g‗ri bo‗lar edi. Masalan (1- jadval):1-jadval Ergash gap Ega
ergash gap Кesim ergash gap Aniqlovc
hi ergash gap
To‗ldiru vchi
ergash gap
Hol ergash gap
Hol ergash gap Sabab er- O‗rin Payt Shart Nati To‗si Maq Dara-ja-
13
gash gap er-
gash gap
ergas h gap ergas h gap
-ja er-
gash gap
q-siz ergas
h gap -sad
erga sh
gap miq-dor
er-gash gap
3. Tasnif a‟zolari (guruhlari) bir-birini inkor etishi lozim. Masalan, undoshlar til oldi, til o‗rta, til orqa, bo‗g‗iz, jarangli, jarangsiz turlardan iborat deyilgan tasnifda a‘zolarning ayrimlari boshqalarini inkor eta olmaydi. Ya‘ni jarangli undosh til oldi undoshi bilan zidlana olmaydi, til oldi va til o‗rta undoshlari bir-birini inkor etish xossasiga ega.
fe‘l kesim, murakkab ot kesimga bo‗linadi» tasnifini amalga oshirsak, xatoga yo‗l qo‗ygan bo‗lamiz. Chunki dastlab kesimni sodda va murakkabga, so‗ngra fe‘l va ot kesimga bo‗lish to‗g‗ri va izchil tasnifni beradi. Tasnifning bo‗lishdan farqi shundaki, bo‗lishda a‘zolar guruhlanishi shart emas. Masalan, «lablanmagan unlilar [i], [e], [a] dir» deyish tasnif emas, balki bo‗lishdir. Tasnif xarakteriga ega bo‗lish uchun i yoki a guruh (sinf) bo‗lib, o‗z navbatida, yana bo‗linib ketishi lozim edi. Unlilarni lablangan va lablanmagan unliga bo‗lish tasnif bo‗lib, lablanmagan yoki lablangan unlini bo‗lish oddiy bo‗lish bo‗lsa-da, tasnif maqomida emas. Tasnif dixotomik, politomik yoki dixopolitomik bo‗lishi mumkin. Dixotomik tasnifda birliklar ikki guruhga ajratiladi: «fonemalar unli va undoshga ajraladi» kabi. Politomik tasnifda guruh soni ikkidan ortiq bo‗ladi: «Grammatik qo‗shimcha lug‗aviy shakl hosil qiluvchi, sintaktik shakl hosil qiluvchi va lug‗aviy sintaktik shakl hosil qiluvchiga bo‗linadi» yoki «fe‘llar nutq fe‘llari, ruhiy-holat fe‘llari va h.k.» kabi. Dixopolitomik tasnifda tasniflanuvchi butunlik dastlabki bosqichda ikkiga, keyingi bosqichda ikkidan ortiq sinfga ajraladi. Masalan (14-jadval):
14
Fonema Unli
Undosh Yuqori tor O‗rta keng Quyi keng Lab
Til Bo‗g‗iz kabi. Tasnif asosini tanlash muhim. Chunki biror tizimni turli asosda tasnif qilish har xil natija beradi. Masalan, undosh fonemani ovoz va shovqinning ishtirokiga ko‗ra jarangli va jarangsizga, hosil bo‗lish o‗rniga ko‗ra lab, til, bo‗g‗iz undoshiga ajratish mumkin. Lisoniy tasnif tasniflanayotgan birliklarning ichki, substansial belgilariga ko‗ra yoki muhim bo‗lmagan zohiriy xossasiga asoslangan bo‗lishi mumkin. Shu boisdan tabiiy yoki yordamchi tasnif farqlanadi. Tabiiy tasnifda lisoniy birlikning ichki, barqaror belgilariga asoslaniladi. Yuqorida tabiiy tasnifga misollar keltirildi. Yordamchi tasnifda birlikning ontologik bo‗lmagan xossasini bildiruvchi belgilariga tayaniladi. Masalan, «so‗zlarning bo‗g‗in sonlariga ko‗ra tasnifi (bir bo‗g‗inli, ikki bo‗g‗inli va ko‗p bo‗g‗inli so‗zlar)», «unlilarning tilning gorizontal holatiga ko‗ra tasnifi» va h. Tasnif izchilligi – substansial yondashuvning asosiy talablaridan biridir.
So'zlarning tasnifini berishda leksemaning serqirraligi mohiyati hamma vaqt diqqat markazida bo'lishi kerak. Leksemaning har bir qirrasi bir tasnifni yuzaga keltiradi. Chunonchi: 1.Bo'g'in soniga ko'ra: bir bo'g'inli, ko'p bo'g'inli. 2.Fonemalar miqdoriga ko'ra: bir fonemali, ikki fonemali, uch fonemali... 3.Fonemalarni ifodalovchi harflarning tartibiga ko'ra. 4.Tub-yasamaligiga ko'ra:tub va yasama. 5.Yasalish tipiga ko'ra: diaxronik va sinxronik. 6.Tuzilishiga ko'ra: sodda, qo'shma, juft, takroriy. 7.Shakl va ma'no munosabatiga ko'ra: ma'nodosh, shakldosh, qarama- qarshi ma'noli so'zlar va paronimlar.
15
8.Qo'llanishiga ko'ra: aktiv va passiv. 9.Onomasiologik - nominatsion xususiyatlariga ko'ra; antroponim, toponim, zoonim... 10.Vazifaviy - uslubiy xususiyatlariga ko'ra: kitobiy, rasmiy, so'zlashuv. 11.Lug'at tarkibidagi qatlamiga ko'ra: o‘z va o'zlashgan qatlam, chegaralangan va chegaralanmagan qatlam. 12.Emotsional - ekspressiv jihatiga ko'ra: emotsional - ekspressiv bo'yoqdor va bo'yoqsiz so'zlar. 13.So'zning ifodalaydigan kategorial umumiy ma'nosiga ko'ra: narsa, buyum, shaxs, mavjudotlarni atovchi so'zlar; belgi, xususiyat, munosabat ifodalovchi so'zlar; harakat-holat ma'nosini bildiruvchi so'zlar; o'rin-payt, tarz-tus ma'nosini ifodalovchi so'zlar va h.k. Demak, so'zlarga berilgan xilma-xil tasnifning mavjudligi ularning serqirraligidan dalolat beradi. Har xil tasnifning har biri o'z o'rnida ahamiyatlidir. So'z va uni tasniflash asoslari tilshunos I.Madrahimov tomonidan o'rganilib, uning ma'noviy, sintaktik, morfologik guruhlanishi asoslab berilgan [ 10 ] .
Download 0.74 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|