Fanning predmeti, mazmuni va vazifalari

1 – MA’RUZA

FANNING PREDMETI, MAZMUNI VA VAZIFALARI

REJA:

1.1. Temir yo’l transporti iqtisodiyotida nazariy qoidalardan foydalanish va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish

1.2. Temir yo‘llarning ekspluatatsion xarajatlari mohiyati va tasnifi

1.3. Temir yo‘l transportida xarajatlar va tannarxni kamaytirish vazifalari

Tayanch so’z va iboralar:

Ishlab chiqarish samaradorligi, tannarx, kalkulyasiya, texnologik jarayonlar, texnik-iqtisodiy masalalar

1.1.TEMIR YO’L TRANSPORTI IQTISODIYOTIDA NAZARIY QOIDALARDAN FOYDALANISH

Temir yo‘l transportida tashish tannarxi xo‘jalikni yuritish va barcha mavjud resurslardan samarali foydalanishning muhim umumlashtiruvchi ko‘rsatkichi hisoblanadi. Unda barcha ishning sifati aks etadi – texnik qurollanganlik holati, asosiy vositalardan foydalanish darajasi, mehnat unumdorligini oshishi, yangi ilg‘or texnologiyalarni joriy etilishi, boshqaruv mehnatining sifati va korxona ishining ko‘pgina boshqa tavsiflari.

Temir yo‘l transportida tuzilmaviy islohatlar dasturida xususan, korporativ boshqaruv darajasi va temir yo‘l transporti xodimlarini ishning yakuniy natijalariga bo‘lgan moddiy manfaatdorligini o‘sish darajasini oshirish zaruriyati alohida ta’kidlanadi. Bunda islohotlar jarayonida asosan chiziqli-funksional boshqaruvdan divizional boshqaruviga o‘tish amalga oshirilyapti, bu ishlab chiqarish boshqaruvidan rentabellikni boshqarishga chaqiradi. Bu maqsadlarga erishish tarmoqda samaradorlikning muvofiqlashtirilgan ko‘rsatkichlari, moliyaviy rejalashtirish (byudjetlash) va boshqaruv hisobi tiziminiqo‘llashga asoslangan korporativ boshqaruvning yangi tamoyillarini joriy etishni talab etadi. SHu sababdan boshqaruv sohasida muhim vazifalar faoliyat turlari bo‘yicha xarajatlarni alohida hisobga olish, asosiy umumiy va umumxo‘jalik xarajatlarni taqsimlashni asoslashni oshirish, faoliyat turlari va tuzilmaviy bo‘linmalar bo‘yicha xarajatlarni nazorat qilish, xarajatlarni operativ tahlili va boshqarish imkoniyati hisoblanadi. Temir yo‘l transportining amaliy ishida alohida texnologik jarayonlarni yaxshilash, tashishning alohida yo‘nalishlarini optimal yuklash kabi ko‘plab texnik-iqtisodiy masalalar echiladi.

Bu masalalarni echish bilan band bo‘lgan temir yo‘l transporti mutaxassislari tashish tannarxini hisoblash uslublarini yaxshi egallagan bo‘lishlari, bu vazifalarni echishda alohida uslublarni qo‘llash xususiyatlarini bilishlari lozim. Bu uslublar qo‘llanilishining ko‘p yillik amaliyoti shuni ko‘rsatdiki, ular tarmoqni isloh qilish sharoitida ham samarali foydalanilishi mumkin.

Temir yo‘lda tashish tannarxi kalkulyasiyasi fani temir yo‘l transporti mahsulotining tannarxini aniqlash uslublarini o‘rganadi va uni tahlil qiladi. SHuningdek “O‘zbekiston temir yo‘llari” AJ hamda uning tuzilmaviy bo‘linmalarida yuzaga keluvchi texnik-iqtisodiy masalalarni hal etishda bu uslublarni qo‘llanishini ko‘rib chiqadi.

Mazkur fan bozor iqtisodiyoti qonunlariga, iqtisodiy nazariyaning asosiy tamoyillariga asoslanadi va transport iqtisodiyotini asosiy bo‘limlaridan biri hisoblanadi.

Temir yo‘l transporti samaradorligini oshirishni ishlab chiqarishni jadallashtirish, mavjud resurslardan samarali foydalanish, xizmatlar sifatini yaxshilash asosida amalga oshirish mumkin. Ishlab chiqarish samaradorligini baholash uchun muhim ko‘rsatkichlardan biri mahsulot, tovar va xizmatlar tannarxi hisoblanadi[1].

Temir yo‘l transportining amaliy ishida juda ko‘plab texnik-iqtisodiy masalalar echiladi. Bu masalalarga yuk va yo‘lovchi tashishning optimal variantini tashkil etish, texnologik jarayonlarni yaxshilash, harakatlanuvchi tarkib va boshqa texnikalarning o‘ta zamonaviy turlarini qo‘llash, transport va ishlab chiqarish jarayonlari boshqaruvini avtomatlashtirish samaradorligini aniqlash va boshqalar kiradi.

Yuqoridagi masalalarni echish bilan bog‘liq faoliyatni olib boruvchi xodimlar temir yo‘lda tashish va tashish ishlarining alohida turlari tannarxini hisoblash uslublari va tahlilini yaxshi bilishlari zarur. Temir yo‘l transportida ishlab chiqarish jarayonini murakkabligi sababli iqtisodiyotning boshqa tarmoqlaridan farqli ravishda tashish tannarxini hisoblash ham murakkab.

1.2. TEMIR YO‘LLARNING EKSPLUATATSION XARAJATLARI MOHIYATI VA TASNIFI

Tashish jarayoni bilan bog‘liq pullik xarajatlar ekspluatatsion xarajatlar deb aytiladi. Ekspluatatsion xarajatlar xarajat elementlari bo‘yicha rejalashtiriladi. Iqtisodiy elementlar – bu mahsulotni ishlab chiqarish uchun bir turkumli xarajatlar turidir.

Ekspluatatsion xarajatlar tuzilmasi mehnatga haq to‘lash xarajatlari, xomashyo, yoqilg‘i, elektr energiya va boshqa material xarajatlaridan tarkib topadigan moddiy xarajatlarni o‘z ichiga oladi. Bundan tashqari asosiy vositalar amortizatsiyasi, ijtimoiy ehtiyojlar uchun ajratmalar va boshqa xarajatlar ham kiritiladi. Alohida moddalar xarajatlari xarajatlarni yuzaga kelish joyi bo‘yicha va temir yo‘l transporti xo‘jaliklari bo‘yicha guruhlanadi. Alohida xo‘jaliklar xarajatlarini solishtirma ulushi umumiy ekspluatatsion xarajatlar miqdorida bir xil emas. Yuqori solishtirma ulush hisobida lokomotiv xo‘jaligi (27 %), yo‘l xo‘jaligi (25 %), vagon xo‘jaligi (12 %) xarajatlari egallaydi. Bu xo‘jaliklar hissasiga umumiy ekspluatatsion xarajatlarning 64% ga yaqini to‘g‘ri keladi.

Alohida ish turlari, ishlab chiqarish operatsiyalari yoki bir turkumli operatsiyalar bo‘yicha xarajatlar mos keluvchi xarajat moddalariga birlashtiriladi.

Ekspluatatsion xarajatlar miqdoriga tashish hajmi, transportning texnik jihozlanganligi, ilg‘or texnologiyalarni joriy qilish, texnik vositalardan foydalanish va ularni yangilash jadalligi, mehnat sifati va moyilligi, resurslar va xarajatlarni me’yorlash va boshqa ko‘p omillar ta’sir etadi. Ekspluatatsion xarajatlar nomenklatura moddalari bo‘yicha rejalashtiriladi va hisobga olinadi.

Har bir moddaga ma’lum bir raqam berilgan va o‘lchov belgilangan, unga muvofiq berilgan moddaning xarajatlari miqdori aniqlanadi.

Ekspluatatsion xarajatlar ish haqi, yoqilg‘i, elektr energiya, materiallar, amortizatsiya ajratmalari xarajatlari va boshqa xarajatlar yig‘indisidan tarkib topadi. Ekspluatatsion xarajatlar temir yo‘l transporti tuzilmaviy korxonalari bo‘yicha tashishni bajarish uchun zarur bo‘lgan joriy xarajatlarni kiritgan holda hisobga olinadi.

Alohida tuzilmalar bo‘yicha xarajatlar tuzilmasi bir xil emas. U texnik jihozlanganlik, mehnat unumdorligi, materiallar, yoqilg‘i, elektr energiya narxlariga bog‘liq.

Temir yo‘lda O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan tasdiqlangan mahsulotni ishlab chiqarish va sotish bo‘yicha xarajatlar tarkibi va moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risidagi Nizom amal qiladi.

Bu Nizomda korxonalar faoliyatining moliyaviy natijalarini shakllantirish tartibi keltiriladi. Moliyaviy natijalar quyidagi ko‘rsatkichlar bilan tavsiflanadi: mahsulotni sotishdan olinadigan yalpi foyda (mahsulotni sotishdan olinadigan sof tushum bilan sotilgan mahsulotni ishlab chiqarish tannarxi orasidagi farq); asosiy faoliyatdan olingan foyda (mahsulotni sotishdan olinadigan yalpi foyda bilan davr xarajatlari orasidagi farq plyus, minus boshqa daromadlar yoki asosiy faoliyatda ko‘rilgan zarar); umumxo‘jalikdan olingan foyda (yoki zarar) (asosiy faoliyatdan olingan jami yalpi foyda minus divident bo‘yicha daromad va davr xarajatlari plyus asosiy faoliyatdan olingan foyda asosiy faoliyatda ko‘rilgan boshqa zararlar); soliq to‘lagandan keyingi foyda (umumxo‘jalik faoliyatdan olingan foyda va favqulodda foyda va zararlar saldosining yig‘indisi); soliq to‘lagandan so‘ng korxonani ixtiyorida qoluvchi yilning sof foydasi (soliq to‘lagangacha bo‘lgan foyda minus daromad (yoki foyda) solig‘i minus yana qayerdadir hisobga olinmaydigan boshqa soliqlar).

Ishlab chiqarish jarayoniga nisbatan ekspluatatsion xarajatlar asosiy va umumxo‘jalik xarajatlariga bo‘linadi. Har bir xo‘jalikning ishlab chiqarish jarayoni bilan uzviy bog‘langan, xo‘jalikning barcha tarmoqlari uchun umumiy bo‘lgan xarajatlar asosiy xarajatlar deb aytiladi. Lekin har bir xo‘jalik uchun xos bo‘lgan asosiy xarajatlarda xo‘jalikning barcha tarmoqlari uchun umumiy bo‘lgan xarajatlar ajratib ko‘rsatiladi.

Xo‘jalikning barcha tarmoqlari uchun umumiy bo‘lgan asosiy xarajatlar tarkibiga ishlab chiqarish personalining qo‘shimcha ish haqi xarajatlari, ta’til, davlat va jamoat topshiriqlarini bajargan davri uchun to‘lovlar, forma kiyimlarini chegirma narxi, boshqaruv apparati tarkibiga kirmaydigan xodimlarning xizmat safarlari xarajatlari, texnika xavfsizligi bo‘yicha xarajatlar va hokazo kiradi.

Umumxo‘jalik xarajatlari deb, korxonani boshqarish va ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq xarajatlarga aytiladi. Ular o‘z navbatida boshqaruv apparatini saqlash xarajatlarisiz va boshqaruv apparatini saqlash bo‘yicha umumxo‘jalik xarajatlariga bo‘linadi.

Bu guruhga ishlab chiqarish uchastkalari (sexlari) personalining ish haqi xarajatlari, xizmat ko‘rsatish, umumxo‘jalik ahamiyatidagi bino, inshootlar va inventarlarni joriy ta’mirlash, umumxo‘jalik ahamiyatidagi asosiy vositalar amortizatsiyasi, kadrlarni tayyorlash bo‘yicha xarajatlar kiritiladi.

Tashish tannarxiga kiritilishiga nisbatan xarajatlar to‘g‘ri va egri xarajatlarga bo‘linadi.

To‘g‘ri xarajatlar bir turdagi mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan va to‘g‘ridan to‘g‘ri hisobga olinuvchi xujjatdan ma’lum bir tashish turining tannarxiga kiritilishi mumkin (masalan, yuk va saralash stansiyalarining xarajatlari hisob hujjatlaridan to‘g‘ri yuk tashish tannarxiga kiritilishi mumkin).

Egri xarajatlar bir necha turdagi mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar hisoblanadi. Bu xarajatlarni ma’lum bir turdagi mahsulot tannarxiga kiritish uchun ularni avval tashish turlari bo‘yicha taqsimlash zarur. Masalan, yo‘l xo‘jaligi xarajatlarini yuk va yo‘lovchi tashish tannarxiga kiritish kerak. Ularni avval u yoki bu turdagi ish ko‘rsatkichlariga proporsional bo‘lgan ish o‘lchovlariga taqsimlaydilar.

Xarajatlarning umumiy miqdorida egri xarajatlar salmoqli hajmni tashkil etadi.

Tashish jarayoni, yuk aylanmasini o‘sishi yoki kamayishi hisobiga xarajatlar miqdorini o‘zgarishiga bog‘liq holda xarajatlar tashish hajmiga bog‘liq va bog‘liq bo‘lmaganga (yoki shartli-doimiy) xarajatlarga bo‘linadi.

Bog‘liq xarajatlar deb, tashish hajmining o‘zgarishiga to‘g‘ri proporsional o‘lchanadigan xarajatlarga aytiladi. Bunday xarajatlarga poyezdlarni tortish uchun yoqilg‘i, elektr energiya, lokomotiv va vagonlarni ta’mirlash, ularni amortizatsiyasi va hakazo kiradi.

Shartli-doimiy xarajatlar deb, tashish hajmini o‘zgarishiga bog‘liq holda o‘zgarmaydigan yoki kam o‘zgaradigan xarajatlarga aytiladi. Bu xarajatlarga temir yo‘lning doimiy qurilmalarini (tortuv nimstansiyalari, signallashtirish va aloqa qurilmalari, boshq.) joriy saqlash, ta’mirlash va ularni amortizatsiyasi bo‘yicha xarajatlar kiradi.

Nomeklaturada temir yo‘lning ekspluatatsion va yordamchi-ko‘makchi faoliyatiga ko‘ra barcha bo‘limlar bo‘yicha xarajatlar stavkasi va o‘lchovlar ajratib ko‘rsatilgan. Nomenklatura jami 760 moddadan iborat, ulardan 288 tasi xo‘jaliklar bo‘yicha taqsimlanib, ekspluatatsion faoliyatga kiritilgan. Xo‘jalik ichida temir yo‘l transporti korxonalarida bajariladigan har bir ish turiga modda raqami beriladi va unda aniq bir ish turini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha xarajatlar va xarajat o‘lchovi ko‘rsatiladi.

1.3. TEMIR YO‘L TRANSPORTIDA XARAJATLAR VA TANNARXNI KAMAYTIRISH VAZIFALARI

Temir yo‘l transportini samarali boshqaruvining muhim sharti ekspluatatsion xarajatlarni rejalashtirish hisoblanadi.

Ekspluatatsion xarajatlarni ikkita qutb uslubi: «erishilgandan» va aniq operatsiyalar, ish turlari uchun resurslar sarfining natural me’yorlari hamda resurslarning tender narxi asosida rejalashtirish mavjud.

«Erishilgan» uslub bilan har qanday ko‘rsatkich xarajatlarini rejalashtirish bir qator salbiy jihatlarga ega:

· o‘tgan davrning haqiqiy xarajatlariga asoslanadi, ularning ma’lum bir qismi esa noratsional hisoblanadi;

· tarmoqning tejamli bo‘linmalari uchun o‘ta keskin qizg‘inlik va hisobot davrida xarajatlarni oshishiga olib kelganlar uchun esa keskin bo‘lmagan vaziyat hisoblanadi;

· qo‘shimcha tejalgan xarajatlarni rag‘batlantirmaydi, chunki har bir haqiqiy tejab qolingan so‘m korxonaning keyingi rejaviy davrida ekspluatatsion xarajatlarini va ularga asoslanadigan moliyalashtirishni aynan bir xil qisqarishini anglatadi.

Ko‘rsatilgan salbiy jihatlarga qaramay, xarajatlarni rejalashtirishda bunday yondashuvdan to‘liq kechib bo‘lmaydi, chunki bir tomondan o‘tgan davrdagi xarajatlar – obyektiv haqiqat, unga munosabat qanday bo‘lishidan qat’iy nazar uni e’tiborsiz qoldirib bo‘lmaydi, boshqa tomondan o‘tgan davrning haqiqiy ko‘rsatkichlaridan foydalanishni to‘liq ozod etadigan joriy xarajatlarni rejalashtirishning samarali uslublari mavjud emas[2].

Temir yo‘l transporti korxonalarining joriy xarajatlari kutilayotgan tashish hajmidan kelib chiqib, hamda ko‘zda tutilayotgan texnik qayta qurollanish, harakatlanuvchi tarkib va boshqa texnik vositalardan yanada samarali foydalanish, resurslarni tejaydigan texnologiyalarni qo‘llash,mehnat sarfini qisqartirish zahiralaridan foydalanish, materiallar, yoqilg‘i, elektr energiyani tejash, shuningdek unumsiz xarajatlarni bartaraf etish bo‘yicha tadbirlar o‘tkazishni hisobga olgan holda boshqa ishlar va xizmatlar rejalashtiriladi.

Ekspluatatsion xarajatlarni rejalashtirish bir xil turdagi xarajatlar, ya’ni iqtisodiy elementlar bo‘yicha amalga oshiriladi.

Ekspluatatsion xarajatlarni rejalashtirishning mavjud tizimi bir tomondan yetarli darajada oddiy va egiluvchan, boshqa tomondan unga jiddiy kamchiliklarga xos, xususan:

· o‘tgan davrlardagi haqiqiy xarajatlarga oriyentatsiya qilinadi;

· ekspluatatsion xarajatlar kuchsiz aks ettiriladi;

· tashish tuzilmasi yetarli darajada aks etmaydi, xususan mahalliy ish va boshq.

Rejaviy xarajatlarni alohida xo‘jaliklar bo‘yicha mehnat va moddiy resurslar xarajatining me’yorlari asosida aniqlanadigan jami xarajatlar bilan mos kelmasligi alohida muammo hisoblanadi.

Solishtirma ekspluatatsion xarajatlarni asoslagan holda rejalashtirish va qisqartirishni optimallash uchun adekvat normativ baza zarur. Xarajatlarni yuk va yo‘lovchi tashish xarajati hisobiga bo‘lish va infratuzilma tashkil etuvchilarini ajratish sharoitida har bir xo‘jalik bo‘yicha ekspluatatsion xarajatlarni me’yorlash quyida ishlab chiqilgan sxema bo‘yicha amalga oshirilishi kerak.

Etalon deb, transport ishi birligi yoki normal texnologiya va harakat xavfsizligiga rioya qilishda bitta texnik birlikka to‘g‘ri keladigan minimal solishtirma xarajatlarga aytiladi. Etalon me’yorlash g‘oyasini amaliy realizatsiya qilish bir turdagi korxonalar guruhida ekspluatatsion xarajatlarning minimal miqdorini aniqlashdan iborat. Bu minimal xarajatlar berilgan korxonada xavfsiz ish va texnik vositalarni normal saqlashni ta’minlash sharoitida bir turdagi korxonalarning barcha guruhlari uchun “etalon” deb olinadi va qolgan korxonalarda ekspluatatsion xarajatlarni rejalashtirish uchun oriyentir bo‘lib xizmat qiladi. Etalon me’yorlash tamoyilining bosh xususiyati – “rejada” samarasi kam korxonalarni samarali korxonalarga yaqinlashtirishdir.

Xarajatlarni me’yorlash jarayoni quyidagicha namoyon bo‘ladi. Barcha tuzilmaviy bo‘linmalar ularning ishiga ta’sir etuvchi obyektiv omillarga bog‘liq holatda guruhlanadi. Yo‘l, elektr ta’minot, SSB va aloqa xo‘jaligining korxonalari uchun guruhlash asosida liniyalar kategoriyasi yotadi (yo‘l xo‘jaligi bo‘yicha – yo‘l klasslari ham).

Korxonalarning har bir guruhi hududiy kesimda bo‘linishi kerak (masalan, «Shimol», «Sharq», «Markaz», «Janub»), ular uchun hajm o‘lchovi (bog‘liq xarajatlar qismida) va 1 texnik birlik (doimiy xarajatlar kesimida) uchun etalon solishtirma xarajatlar aniqlanadi. Etalon bo‘lmagan korxonalar uchun ularning xarajatlarini etalon darajasiga keltirish algoritmi ishlab chiqiladi va bu algoritmni amalga oshirish muddatlari aniqlanadi.

Korxonalar guruhi bo‘yicha etalon xarajatlar asosida temir yo‘lning xo‘jaliklari bo‘yicha yaxlit holatda etalon xarajatlari aniqlanadi.

Alohida korxonalar bo‘yicha xarajatlarni etalon me’yorlash barcha muammolarni hal etmaydi, chunki ularning har birining ishlab chiqarish quvvatlari optimal bo‘lmasligi mumkin. Shu sababdan alohida korxonalarning xarajatlarini emas, balki xarajatlarning umumiy miqdorini minimallashtirish vazifasi qo‘yilishi kerak. Ma’lumki, umumiy optimum bo‘linmalar yig‘indisiga teng emas, shuning uchun etalon xarajatlarini har bir temir yo‘l bo‘yicha butun xo‘jaliklar uchun yaxlit aniqlanishi lozim.

Har bir xo‘jalik bo‘yicha bog‘liq xarajatlarning etalon miqdori o‘lchovning etalon miqdorini o‘lchov birligiga to‘g‘ri keluvchi bog‘liq xarajatlar qismidagi etalon solishtirma xarajatlarga ko‘paytmasi sifatida aniqlanadi. O‘lchov birligi uchun bog‘liq xarajatlar qismida etalon solishtirma xarajatlar berilgan xo‘jalikning korxonalar guruhi va ma’lum bir guruhga mos keluvchi sharoitlarda bajariladigan ishning solishtirma ulushi bo‘yicha etalon solishtirma xarajatlar asosida aniqlanadi.

Xo‘jalik bo‘yicha doimiy xarajatlar etaloni ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanishning optimal darajasi va korxonalar guruhi hamda xo‘jalikning ishida har bir korxonalar guruhining solishtirma ulushi bo‘yicha aniqlanadigan ishlab chiqarish quvvatining birligiga to‘g‘ri keladigan etalon solishtirma doimiy xarajatlardan kelib chiqib aniqlanishi kerak.

Alohida har bir xo‘jalik bo‘yicha xarajatlarni minimallashtirish tarmoq bo‘yicha xarajatlarning minimumini ta’minlamasligi mumkin. Shuning uchun tuzilmaviy bo‘linmalar va xo‘jaliklar bo‘yicha aniqlangan xarajatlar normativlari asosida tashish jarayoni (boshlang‘ich-tugatish va harakat) operatsiyalari bo‘yicha etalon xarajatlar aniqlanishi lozim.

Shunday qilib, alohida xo‘jaliklarning etalon xarajatlari va tashish jarayonining iqtisodiy asoslangan optimallashuvi asosida tashish jarayonining operatsiyalari bo‘yicha yaxlit temir yo‘llar va tarmoq bo‘yicha etalon xarajatlar aniqlanadi. Shu bilan birga bunday yondashuv takomillashuvni talab etadi, chunki u haqiqiy erishilgan natijalarga asoslanadi (mayli, yaxshi korxonalarda ham), ikkinchidan qandaydir mezonlar bo‘yicha korxonalarni bir turdagi guruhlarga birlashtirishda barcha obyektiv farqlarni hisobga olish mumkin emas, ya’ni bunday korxonalarning bir turdaligi nisbiy bo‘ladi. Shuning uchun ekspluatatsion xarajatlarni boshqarish uslublarini takomillashtirish muammosi dolzarb hisoblanadi va keyingi nazariy va amaliy tadqiqotlarni talab etadi.

Fanda ishlab chiqarish xarajatlari, tannarx va uning ahamiyati; ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar tarkibi; “O‘TY” AJning xarajatlar Nomenklaturasi; ekspluatatsion xarajatlar va ularni rejalashtirish tartibi; kalkulyasiya qilish uslublari; temir yo‘l transportining alohida korxonalarida mahsulot va xizmatlar tannarxini hisoblash tartibi kabi mavzular bayon etiladi. SHuningdek xarajatlar stavkasi uslubi va uni texnik-iqtisodiy hisoblarda qo‘llash, ekspluatatsion xarajatlar, tashish tannarxini tahlil qilish masalalari ham keng yoritiladi.

МАВЗУ. ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ХАРАЖАТЛАРИ ВА МАҲСУЛОТ ТАННАРХИ

2-MA’RUZA

ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI VA MAHSULOT TANNARXI

REJA:

2.1. Xarajat tushunchasi va uning turlari

2.2. Maxsulot tannarxi tushunchasi, ko‘rsatkichlari va uni kamaytirish yo‘llari

2.3. Temir yo‘lda tashish tannarxi

Tayanch so’z va iboralar:

Ishlab chiqarish xarajatlari, xarajatlar toifasi, xarajatlar tahlili, mahsulot tannarxi, tashishtannarxi, kamayib boruvchi qaytim qonuni, aniq sharoitlarda tashish tanarxini hisoblash.

2.1. XARAJAT TUSHUNCHASI VA UNING TURLARI

Ishlab chikarish xarajatlari - bu maxsulotni ishlab chikarish uchun sarflangan xom - ashyo va ish kuchi. Ularning xajmi maxsulotni ishlab chikarish uchun sarflangan ish vakti bilan ulchanadi.

Xarajatlarni ikkita kategoriyaga ajratib farqlash kerak:

1. Ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘lik xarajatlar - bu xom - ashyo, materiallar, yoqilgi, mahsulot tayyorlovchiga beriladigan ish haki, ishlab chiqarish texnikasining amortizatsiyasi va boshqalar;

2. Aylanish xarajatlari kategoriyasi mahsulotni sotish jarayoni bilan bog‘lik bulib, u o‘z navbatida ikki ko‘rinishda bo‘lgan xarajatlar turiga bo‘linadi:

- birinchidan, ko‘shimcha aylanish xarajatlari - mahsulot narxini oshiradigan va mahsulot sotilgandan keyingi saralash va tashish xarajatlari;

- ikkinchidan, sof aylanish xarajatlari - bu sotish, marketing, reklama qilish uchun qilingan xarajatlar.

Ayrim omillar ishlab chiqarishda, korxonalarda doimo qo‘llaniladi, ular ishlab chiqarish hajmiga bog‘lik emas. Mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bog‘lik bo‘lmagan xarajatlar doimiy xarajatlar deyiladi. Bularga misol tariqasida bank kredit to‘lovi, ijara to‘lovi, soliq - sug‘urta to‘lovlari, amortizatsiya ajratmalari, boshqaruv xarajatlari, qo‘riqlash xarajatlari va shunga o‘xshash.

O‘zgarib turuvchi ishlab chiqarish xarajatlariga xizmat ko‘rsatuvchi, ishlab chiqarishdagi mutaxassisga to‘lanadigan ish haki, xom ashyo va materiallar, yoqilg‘i, elektrenergiya va boshqalar uchun to‘lov kiradi.[1]

Xarajatlar tahlilini qisqa yoki uzoq muddatli vaqt intervalida o‘tkazish mumkin. Qiska vaqt oralig‘ida faqat o‘zgaruvchi xarajatlar o‘zgarsa, uzoq muddatli vaqt oralig‘ida o‘zgaruvchi xarajatlar ham, doimiylari ham o‘zgarishi mumkin. Qiska muddatda xarajatlarning o‘zgarishi qaytarish qonuniga bo‘ysunadi. Uning mohiyati shundaki, ishlab chiqarishda qandaydir bitta o‘zgaruvchi resurs ishlatilganda, uning foydaliligi avvaliga oshadi, keyin sekinlashadi, oxirgi mahsulot ma’lum bir bosqichda qisqaradi, oxirgi xarajatlar esa oshadi. Uzoq muddatli vaqt intervalida xarajatning o‘zgarishi ma’lum qonun doirasiga bo‘ysunadi. Firma, tashkilot ish hajmini tug‘ri tanlashga imkon beradi. Agar firma ishlab chiqarish hajmini kengaytirsa, boshlang‘ich bosqichda bu mahsulot birligiga nisbatan sarf- xarajatning samaradorligi yaxshi tarafga o‘zgaradi. Tashkilotning ishhajmi yanada oshirilsa, samaradorlik miqyosi zararli tomonga o‘zgaradi, o‘rtacha xarajatlar oshadi.

Barcha xarajatlar quyidagicha guruhlanadi: mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar; ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, lekin asosiy faoliyatdan olingan foydada hisobga olinadigan davr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlar; korxonaning umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda yoki zararni hisoblashda hisobga olinadigan moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar; daromad yoki foyda solig‘ini to‘laganga qadar olingan foyda yoki zararni hisoblashda hisobga olinadigan favqulodda zararlar.

«Nizomda» mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar tarkibi berilgan. Unda mahsulot ishlab chiqarish tannarxi ishlab chiqarish yoki mahsulotni qayta ishlash jarayonida foydalaniladigan – tabiiy resurslar, xomashyo, yoqilg‘i, mehnat resurslari va ishlab chiqarish bilan bog‘liq boshqa xarajatlarni qiymatini aks ettirishi qayd qilingan.

Mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga ishlab chiqarish texnologiyasi va uni tashkil etilishi bilan asoslanadigan bevosita mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq xarajatlar kiritiladi.

Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlar iqtisodiy mazmuniga ko‘ra quyidagi elementlar bo‘yicha guruhlanadi: ishlab chiqarish material xarajatlari, ishlab chiqarish tusidagi mehnatga haq to‘lash xarajatlari, yagona ijtimoiy to‘lov ajratmalari, ishlab chiqarish tusidagi asosiy fondlar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi, ishlab chiqarish ahamiyatidagi boshqa xarajatlar. Bu elementlar bo‘yicha ularning mazmuniga ko‘ra moddalar keltiriladi.

Davr xarajatlari – bu bevosita ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan sarf-xarajatlardir: boshqaruv bo‘yicha xarajatlar, mahsulotni yetkazish xarajatlari, umumxo‘jalik ahamiyatidagi xarajatlar.

Masalan, davr xarajatlariga boshqaruv personaliga kiruvchi xodimlarning mehnatiga haq to‘lash xarajatlari, boshqaruv apparatiga kiruvchi xodimlarga tegishli yagona ijtimoiy to‘lov ajratmalari, korxona va uning tuzilmaviy bo‘linmalarini boshqaruv apparati xodimlarini, moddiy-texnik bazasi, transport xizmatini saqlash va hokazo kiradi. Har bir ko‘rsatkich bo‘yicha moddalar va ularning mazmuni keltirilgan.