Hisob-kitob opertasiyasi hisobi

Hisob-kitob opertasiyasi hisobi

Reja:

1. Hisob-kitoblar auditining maqsadi, vazifalari va ma'lumot manbalari
2. Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitob muomalalari auditi
3. Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar auditi
4. Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar auditi
5. Turli debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblar auditi
6. Budjet bilan hisob-kitoblar auditi
7. Bank kreditlari va bankdan tashqari olingan qarzlar bo`yicha hisobkitoblar auditi
1. Hisob-kitob, kredit va boshqa qarzlar bo’yicha muomalalar auditining uslubi
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xojalik yurituvchi subyektlar o`zaro hisob-kitoblarni amalga oshiradilar, ya'ni erkin iqtisodiy munosabatga kirishadilar. Bunda mol yetkazib berish, ish, xizmatlar bajarish va boshqa xojalik muomalalari vujudga keladi. Natijada subyektlar o`rtasida hisob-kitob muomalalarini amalga oshirish jarayoni vujudga keladi. Masalan, mol yetkazib beruvchilar bilan sotib olingan xom-ashyo, material, asbobuskuna va boshqa tovar-moddiy boyliklar, haridor va buyurtmachilar bilan ortib jo`natilgan mahsulot, transport tashkilotlari bilan yuklarni tashish, soliq organlari bilan budjetga to`lovlar yuzasidan va h.k. Bulardan tashqari jismoniy shaxslar, xodimlar bilan turli xil hisoblashishlarni amalga oshirish mumkin. Masalan, hisobdor shaxslar bilan safar xarajatlari yuzasidan, kreditga olingan tovar-moddiy boyliklarga to`lovlar yuzasidan va h.k.
Xojalik yurituvchi subyektlar o`rtasidagi hisob-kitoblar asosan naqd pulsiz amalga oshiriladi. Naqd pullar korxonaning xizmat safarlariga, xojalikning mayda xarajatlariga hisobdorlik asosida beriladi.
«Korxonaning ba'zi xarajatlari hisobdor shaxslar tomonidan amalga oshiriladi. Korxonaning ayrim xodimlariga xizmat safari xarajatlari, ayrim mayda xojalik xarajatlari uchun kassadan mablag` beriladi. Hisob-kitob muomalalari xodimlar va yollangan shaxslar bilan mehnat haqi bo`yicha, hisobdor shaxslar bilan va boshqa muomalalar bo`yicha xodimlar bilan hisob-kitoblarni o`z ichiga oladi. Bu hisob-kitoblar asosan naqd pul bilan amalga oshiriladi. Shuning uchun ichki hisob-kitoblar ataylab yoki bilmasdan ko`p xato-kamchiliklarga yo`l qo`yiladigan soha bo`lib, auditordan tekshiruvda maxsus e'tibor qaratishni talab etadi»¹.
Hisob-kitoblarni auditorlik tekshiruvidan o`tkazishdan asosiy maqsad buxgalteriya hisobidagi ichki hisob-kitob muomalalariga doir debitorlar va majburiyatlar aks ettiriladigan bo`limning ishonchliligi, qo`llanilayotgan hisob va soliqqa tortish uslubiyotining amaldagi me'yoriy hujjatlarga muvofiqligi to`g`risida fikr shakllantirib, quyidagilarni aniqlashdan iborat:

• 
  to`liqligi - barcha muomalalarning buxgalteriya hisobotida aks ettirilganligi,hisobga olinmay qolgan hisob-kitoblar yuqligi;
  
• 
  mavjudlik - balans tuzish sanasiga ichki hisob-kitoblar (mehnat haqi, hisobdorsummalar va boshqalar) bo`yicha majburiyatlar mavjudligi;
  
• 
  majburiyatlar - ichki hisob-kitoblarga doir majburiyatlar summalari qonuniyligiva to`g`riligi;
  
• 
  baholashlar - ichki hisob-kitoblarga doir majburiyatlarning me'yoriy hujjatlargamuvofiq ravishda baholanganligi;
  
• 
  aniqligi - mehnat haqi va undan ushlanadigan summalar, xizmat safari bo`yichasutkalik xarajatlar summasi va boshqalarning to`g`ri hisoblanganligi, buxgalteriya hisobi ma'lumotlarining sintetik va analitik hisob registrlaridagi ma'lumotlarga mosligi;
  
• 
  hisob davrining cheklanganligi - ichki hisob-kitoblarga doir barcha majburiyatlarqachon vujudga kelgan bo`lsa, aynan mana shu hisob davrida aks ettirilganligi;
  

Taqdim etish va bayon qilish - ichki hisob-kitoblarga doir majburiyatlarning barchasi hisob va hisobotga oid me'yoriy hujjatlarga muvofiq bayon qilingan, turkumlangan va taqdim qilinganligi.
Ushbu maqsadga erishish uchun auditorlik tekshiruvida quyidagi vazifalar hal etilishi lozim:

• 
  auditor tekshiruv mobaynida hisobot ko`rsatkichlarida jiddiy xatolar yo`qligigayetarli darajada ishonch hosil qilish;
  
• 
  dalillarni to`plash uchun har xil manbalardan shakllanadigan axborot bazasidanfoydalanish;
  
• 
  auditor tekshiruvni boshlashdan oldin ichki hisob-kitoblarni tekshirish uchunzarur bo`lgan me'yoriy hujjatlar paketi, sintetik va analitik hisob registrlari va boshlang`ich hujjatlarni jamlash;
  
• 
  ichki hisob-kitob muomalalarini buxgalteriya hisobida aks ettirish;
  
• 
  soliqqa tortish bo`yicha belgilangan qoidalarni tartibga soluvchi me'yoriyhujjatlar paketini mijoz-korxona faoliyatining xususiyatlarini hisobga olgan holda shakllantirish.
  

Auditor ichki hisob-kitob muomalalarini hisobga oladigan schyotlar bo`yicha sintetik va analitik hisob registrlari korxonada qo`llaniladigan hisob shakliga (jurnalorder, memorial-order, jadval va h.k.) bog`liqligini bilishi kerak. Masalan, buxgalteriya hisobi jurnal-order shaklida yuritiladigan korxonalarda 7-ASK 8-ASK va 10-ACK jurnal-orderlar, jadval-avtomatlashtirilgan (yoki kompyuterlashtirilgan) shaklida – 4210 - «Mehnat haqi bo`yicha berilgan bo`nak», 6510 - «Sug`urta bo`yicha to`lovlar», 6710 «Mehnat haqi bo`yicha xodimlar bilan hisob-kitoblar», 6720 - «Deponentlangan mehnat haqi», 4220 - «Xizmat safari uchun berilgan bo`naklar», 4230 - «Umumxojalik xarajatlari uchun berilgan bo`naklar», 4290- «Xodimlarga berilgan boshqa bo`naklar», 6870-«Hisobdor shaxslardan qarzlar», 4710 - «Kreditga sotilgan tovarlar bo`yicha xodimlarning qarzlari», 4720-«Berilgan qarzlar bo`yicha xodimlarning qarzlari», 4730 «Moddiy zararni qoplash bo`yicha xodimlarning qarzlari» va 4790 - «Xodimlarning boshqa qarzlari» schyotlari bo`yicha debet va kredit oborotining mashinogrammalari tekshiriladi.
Hisob-kitob va kredit operatsiyalar auditining asosiy manbasi bo`lib quyidagi me'yoriy va dastlabki hujjatlar hamda buxgalteriya hisobi registrlari hisoblanadi (1jadval).
1-jadval Hisob-kitob muomalalarining audit manbasi

№	Me'yoriy-huquqiy hujjatlar
1.	O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi. 1996 - yil 29 - avgustda tasdiqlangan (2002 - yil 30 - avgust holatiga ko`ra o`zgartirishlar bilan)
2.	O`zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi. 2008 yil.
3.	O`zbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi to`g`risida»gi qonun. -T., 1996.
4.	O`zbekiston Respublikasi «Auditorlik faoliyati to`g`risida»gi qonun. -T., 2000.
5.	O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 -yil 5 -fevraldagi 54-son qarori «Mahsulot (ish, xizmat) larni ishlab chiqarish va sotish bo`yicha xarajatlar tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllanitirish haqidagi Nizom»
6.	O`zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish to`g`risida Nizom. -T.,2002.
7.	O`zbekiston Respublikasi hududida banklar tomonidan xojalik yurituvchi subyektlarni qisqa muddatli kreditlashni tashkil etish tartibi to`g`risida Nizom. O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 1999 -yil 16 -martda 675-son bilan ro`yxatga olingan
8.	O`zbekiston Respublikasi hududida banklar tomonidan xojalik yurituvchi subyektlarni o`rta va uzoq muddatli kreditlashni tashkil etish tartibi to`g`risida Nizom. O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2000 -yil 8 -fevralda 892-son bilan ro`yxatga olingan
9.	Tijorat banklari tomonidan fermer xojaliklari hamda kichik va o`rta biznes subyektlarini milliy valutada kreditlash tartibi. O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2001 -yil 7 -martda 907-son bilan ro`yxatga olingan
10.	Umumdavlat soliqlarini hisoblash va budjetga to`lash to`g`risida yo`riqnomalar
11.	Mahalliy soliqlar va yig`imlarni hisoblash va budjetga to`lash to`g`risida yo`riqnomalar.
12.	Vazirlik, idoralar, korxonalar va tashkilotlar xodimlarini O`zbekiston Respublikasi hududidan tashqariga xizmat safariga yuborilganda xizmat safari xarajatlarini qoplash uchun mablag`lar berish tartibi to`g`risidagi Nizom
13.	O`zbekiston Respublikasi 21-son «Xojalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy-xojalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uni qo`llash to`g`risida yo`riqnoma».nomli Buxgalteriya hisobi milliy andozasi (BHMA)
14.	O`zbekiston Respublikasining boshqa BHMAlari
15.	Hisob-kitob muomalalarini hisobga oluvchi dastlabki hujjatlar va hisob registrlari
16.	Moliyaviy hisobot

Dastlabki hujjatlarni tekshirishda auditor ushbu hujjatlarning belgilangan tartibda tasdiqlangan namunaviy shakllaridan foydalanilganligini ham aniqlashi zarur.
Ichki hisob-kitob muomalalarini auditorlik tekshiruvidan o`tkazish ushbu muomalalarni hisobga olish va ichki nazoratning ahvolini oldindan baholashni nazarda tutadi. Bunda xodimlarni ishga yollash va ishdan bo`shatishda qonunchilikka rioya qilinishini, ro`yxatdagi hisob va nazorat xodimlariga xizmat vazifalarini, ish vaqtini va bajariladigan ishlarni taqsimlash holati; mehnatga haq to`lash, mukofotlash va moddiy yordam to`g`risidagi nizomlarga rioya qilinishi va ichki nazoratning holatini o`rganganidan so`ng ichki hisob-kitob muomalalarini tekshirish uchun tanlash hajmini aniqlaydi.