Koordinatsion birikmalar hosil bo`lishda ligandlarning o`rni va ularning tuzilish izomeriyasi

Koordinatsion birikmalar hosil bo`lishda ligandlarning o`rni va ularning tuzilish izomeriyasi
Reja:

1. 
   Koordinatsion birikmalar haqida tushuncha, Koordinatsion birikma hosil qiluvchilar va ligandlarning o`rni
   
2. 
   Guruh elementlarining binar birikmalari va sanoatdagi ahamiyati
   
3. 
   Metallorganik birikmalar, nomenklaturasi, sinfflanishi, strukturasi, olinish usullari, kimyoviy xossalari va ahamiyati
   
4. 
   Nanomateriallar, nanobirikmalarni olinishi usullari va ularning ishlatilish sohalari
   
5. 
   Kimyo fanining atrof muhitni himoya qilishdagi va ekologiya muammolarini hal qilishdagi roli
   
6. 
   Foydalanilgan adabbiyotlar ro`yhati
   

Koordinatsion birikmalar kimyosining muhim qoidallar: 1. Peyrone qoidasi. Atsidokomplekslar ammiak yoki aminlar bilan reaksiyaga kirishganida sis-izomer holatidagi mahsulotlar hosil bo’ladi.
Masalan: agar eritmada kaliy tetraxloroplatina (II) - K₂[PtCl₄] ning 1 mol miqdoriga 2 mol ammiak qo’shsak, sis-dixlorodiamminplatina hosil bo’lib, KCl ajralib chiqadi:

2. Iorgensen qoidasi. Ammiakatlar kislotalar ta’sirida parchalanganida, ko’pincha, trans-izomer holatidagi atsidobirikmalar hosil bo’ladi. Masalan, tetramminplatina (II) xlorid [Pt(NH₃)₄]Cl₂ ni HCl bilan parchalaganimizda trans-dixlordiamminplatina (II) hosil bo’ladi:

3. L. A. Chugayev 1906-yilda tarkibida besh va olti a’zoli halqalari bo’lgan koordinatsion birikmalar eng barqaror bo’ladi, degan qoidani tarifladi.
To’rt a’zoli halqaga ega bo’lgan koordinatsion birikmalar kamroq mustahkam bo’ladi, uch a’zoli halqasi bo’lgan koordinatsion birikmalar beqarordir. Masalan, platinaning etilendiaminli birikmasi [Pt(NH₂-(CH₂)₂-NH₂)₂]Cl₂ tarkibida ikkita besh a’zoli halqa bor:

Bu birikma nihoyatda barqaror; unga HCl ta’sir ettirsak ham parchalanmaydi. Ikki valentli nikelning glioksimli birikmasida ikkita besh va ikkita olti a’zoli halqalar borligi uchun bu birikma juda ham barqarordir:

Bu birikma hatto HCl bilan qaynatilganda ham parchalanmaydi; uni faqat konsentrlangan nitrate kislota va zar suvi (3HCl+HNO₃) gina yemiradi.
4. N. C. Kurnakov qoidasi. Trans- va sis-shakllaridagi koordinatsion birikmalarni bir-biridan ajratish katta ahamiyatga ega.
Tekshirishlar natijasidan ma’lumki, ayni koordinatsion birikmaning trans-shakli uning sis-shakliga qaraganda yomon eriydi.
Trans- va sis-shakllarni bir-biridan farq qilishda N. S Kurnakov qoidasi yordam beradi. N. S. Kurnakov sis- va trans-diaminlarning tiokarbamid SC(NH₂)₂ bilan reaksiyaga kirishishini tekshirdi, natijasida sis-izomerdagi ligandlarning tiokarbamidga to’liq almashinishi aniqlandi:

Trans-izomeriyasida esa, ligandlar tiokarbamidga to’liq almashinmaydi, balki turli ligandli (aralash ligandli) koordinatsion birikmalar hosil bo’ladi:

L. A. Chugayev o’zining xalqali koordinatsion birikmalar haqidagi qoidasini tajribada hosil qilingan mahsulotlarni sifat jihatidan tekshirish ma’lumotlari asosida tariflagan edi. XX asrning 40-yillaridan boshlab bu sohada miqdoriy ma’lumotlar olinadigan bo’ldi. Shvarsenbax 1952-yilda amaliy natijalarni umumlashtirib, xelat effekt qoidasini quyidagicha tarifladi. Siklik koordinatsion birikma M[AA] ning hosil bo`lish konstantasidan nosiklik koordinatsion birikma [MA<sup>1-</sup><sub>2</sub>] ning hosil bo`lish konstantasidan bir necha marta kattadir (A`-xossalari AA ning xossalariga yaqin bo`lgan monodentat ligand, AA esa- bidentat ligand). Misol tariqasida 2 ta koordinatsion birikmani ko`rib chiqamiz; biri nosiklik koordinatsion birikma [Ni(NH<sub>3</sub>)<sub>6</sub>]Cl<sub>2</sub> uning suvdagi eritmada hosil bo`lish konstantasi K=5^.10⁹, ikkinchisi siklik koordinatsion birikma [NiEn₃]Cl₂, uning ayni sharoitda hosil bo`lish konstantasi K=2^.10¹⁹. Binobarin, xelat koordinatsion birikma noxelak koordinatsion birikmaga qaraganda deyarlik 10¹⁰ marta barqarordir.
Koordinatsion birikmalarning nomlanishi. IYUPAK sistemasiga binoan, Koordinatsion birikmalar formulasini yozishda avvalo markaziy atom, soʻngra ionli va neytral ligandlar koʻrsatiladi. Ichki va tashqi sferalar kvadrat qavs bilan ajratiladi. Mas,[Cr(H2O)6](SO4)3, [Co(NO3)(NH3)5]Cl2. Markaziy atomning zaryadi qavs ichida rim raqami bilan ifodalanadi: K2[RVg6] — kaliy geksabromopalladat (IV), [Fe(NH3)6]Cl2 — geksaamintemir (II) xlorid.
Kompleks anionlar oxiriga "at", anionli ligandlarga esa "o" qoʻshimchasi qoʻshiladi: Fe3[Fe(CN)6]2 — temir (II) geksatsianoferrat (III), K2[PdCl4] — kaliy tetraxloroplatinat. Agar Koordinatsion birikmalar tarkibida neytral ligandlar boʻlsa: N2O (akva), NH3 (ammin), N0 (nitrozil), SO (karbonil) soʻzlari qoʻshiladi. Mas, [A1(ON)(N2O)5]2+ - pentaakvagidroksoalyuminiy (II) — ion, [Hg(NH3)2]Cl2 — diaminsimob (II) — xlorid, K[Co(CN)(CO)2(NO)] — kaliy dikarbonilnitrozilsianokobalt (I). Koordinatsion birikmalar tarkibiga kirgan ligand oʻrnida toʻyinmagan uglevodorodlar boʻlsa, bunday birikmalarni nomlashda ligandning oldiga T| (eta) harfi, koʻp yadroli Koordinatsion birikmalarda ligand koʻprik vazifasini bajarsa, ligand oldiga i (myu) harfi qoʻyiladi:Cl/ \ (C2H4)Ph Ph (C6HI2) - di - s – xloro (t| — 1,5 — siklooktadiyen) (l — etilen) dirodiy.
ClK.b. platina metallar, oltin, kumush, nikel, kobalt, misni ajratib olish va tozalash, nodir yer elementlari, ishkrriy metallarni ajratish va boshqa bir qancha texnologik jarayonlarda, shuningdek, kimyoviy analizda keng qoʻllaniladi. Nafas, fotosintez, biologik oksidlanish, fermentativ kataliz va boshqa zarur biologik jarayonlarda muhim rol oʻynaydi.
Koordinatsion birikmalar, kompleks birikmalar — markaziy atom (yoki ion) va u bilan bogʻlangan molekula yoki ionlar — ligandlardan tashkil topgan komplekslar. Markaziy atom (kompleks hosil qiluvchi), odatda, akseptor, ligandlar esa elektronlarning donorlari boʻlib, kompleks hosil boʻlganda ular orasida donor-akseptor yoki koordinatsion bogʻ-lanish vujudga keladi. Kompleks elektroneytral yoki noelektrolit, musbat (kompleks kation) yoki manfiy (kompleks anion) zaryadli boʻlishi mumkin. Masalan, [Cu(NH,)4]2+, [Fe(CN)6]4\ Agar eritma yoki gaz holatidagi Koordinatsion birikmalar bir xil ligandlardan tuzilgan boʻlsa, komp-leksdagi barcha bogʻlar bir xil, agar har xil ligandlardan iborat boʻlsa, bogʻlar tavsifi ligandlar xossalariga bogʻliqboʻladi. Masalan, [W(CH,CN)(O)F4] kompleksida donorakseptor, oddiy kovalent bogʻlar va qoʻsh bogʻ hosil boʻladi.
Koordinatsion birikmalar eritma, kristall va gaz holatida boʻladi. Kimyobiol. jarayonlarida ham Koordinatsion birikmalarning oʻrni muhim. Xlorofill, gemoglobin, enzimlar Koordinatsion birikmalar sinfiga mansub. Koʻpgina dorivor moddalar (koamid, ferramid va boshqalar), kobalt, temir ionlarining nikotinamid bilan birikmasi Koordinatsion birikmalar hisoblanadi.