Logistika” fanidan mustaqil ta`lim varianti №18 Zahiralarning belgilanishi va turlari. (10 bal)
Download 50.51 Kb.
|
odil
- Bu sahifa navigatsiya:
- Javoblar 1 Moddiy zaxira tushunchasi.
- Moddiy zaxiralarni tashkil etish sabablari.
- Moddiy zaxiralarning turlari.
- Buyurtmani bajarishga ketadigan xarajatlar
- Ombor xarajatlarining me’yorlari.
- Buyurtma miqdori belgilangan tizim.
- Buyurtmadan oshib ketish davri
- Buyurtma davomiyligi belgilangan tizim.
- Zaxira 500 400 300 200
- 7.3-rasm. Buyurtma davriyligi belgilangan tizimda va materiallaming iste’mol qilinish intensivligi har xil bo‘lganda
- Zaxiralarni nazorat qilishning boshqa tizimlari.
- 1-rasm. Logistika axborot oqimlari ko‘rinishlari
|
“Logistika” fanidan mustaqil ta`lim varianti № 18 1. Zahiralarning belgilanishi va turlari. (10 bal) 2. Axborot oqimlari va ular yordamida logistika tizimini harakatga keltirish. (10 bal) 3. Savollarga “ha” yoki “yo`q” tarzida javob bering. , (30 bal)
Javoblar 1 Moddiy zaxira tushunchasi. Moddiy zaxiralar — bu ishlab chiqarish jarayoniga yoki shaxsiy iste’molga kirishini kutayotgan xomashyo, materiallar, yig‘uvchi qismlar, tayyor mahsulot va boshqa moddiy qiymatlardir. Korxonada zaxiralarning asosiy qismini moddiy oqimning texnologik qayta ishlanishining har xil bosqichlarida uning tarkibiga kirib keladigan ishlab chiqarish predmetlari tashkil etadi.
ikkita asosiy sabab bo'yicha tashkil etiladi: 1. Kelib tushishning hajmi bitta iste ’mol hajmiga mos kelmasligi. 2. Material kelib tushishi bilan uning iste’moii orasida vaqt o'zgarishlarining mavjudligi. Xomashyo materiallarini yetkazib berish, ko‘p hollarda davriy ravishda amalga oshiriladi, ularning iste’moii, asosan, uzluksiz bo‘ladi va kelib tushish vaqti bilan mos kelmaydi. Har bir korxonaning uzluksiz ishlashini ta ’minlash maqsadida xomashyo. materiallar, yarimtayyor mahsulotlar, yoqilg￡i va boshqa resurslaming ma’lum turdagi zaxiralari tashkil etiladi. Zaxiralarni tashkil etishga olib keladigan ba’zi bir boshqa sabablar ham mavjud. Bular — narxlaming mavsumiy o‘zgarishi; yetkazib berishlaming qabul qilingan grafigining buzilishi (kirib kelayotgan moddiy oqim 112
intensivligining kutilmagan pasayishi); talabning o‘zgarishi (chiqib ketayotgan oqim intensivligining kutilmagan holda oshishi) va boshqalar.
aylanishi yolida va mahsulotning oxirgi itse’molchigacha bo‘lgan harakatida zaxiralarning ikkita asosiy turi tashkil etiladi: ishlab chiqarish va mahsulot zaxiralari. Ishlab chiqarish zaxiralari iste’molchi-tashkilotlarda shakllantiriladi va ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta ’minlashga mo‘ljallangan.
mahsulot zaxiralaridan hamda mahsulotni yetkazib beruvchidan iste’molchiga qaratilgan harakatidagi zaxiralardan, ya’ni ulguiji va chakana savdo korxonalarida, tayyorlov tashkilotlarida va yoldagi zaxiralardan iborat. Ular iste’molchilarning moddiy resurslar bilan uzluksiz ta’minlanishi uchun zarur. Ishlab cliiqarish va mahsulot zaxiralari joriy, tayyorlov, sug‘urta va mavsumiylarga boiinadi. Joriy zaxiralar korxonada yetkazib berishlar o‘rtasidagi interval ichida uzluksiz ishni ta’minlash va mahsulot partiyalarini optimal miqdorda ishlab chiqarish uchun zarur. Zaxiralarning bu qismi bir tekis va vaqtida ta’minot sharoitlarida yetkazib berish va bir martalik iste’mol hajmlarining mos kelmasligi hamda material harakati bilan bog￡liq boigan to'xtashlar natijasida shakllanadi. Tayyorlov zaxiralari materiallarni ishlatishga tayyorlash va ularni ish joylariga yetkazib berish davrida uzluksiz ishni ta’minlash uchun tashkil etiladi.
uzilishlar yoki ishlab chiqarish hajmidagi o ‘zgarishlar vujudga kelgan holatlarda korxonaning ishini ta’minlash uchun zarur. Bu zaxiralar yordamida haqiqiy talab bashorat qilinganida ishlab chiqarilayotgan mahsulotning haqiqiy hajmini rejalashtirilgandan va har xil operatsiyalar bajarilishining haqiqiy muddatlarini rejadagilardan chetlanishlari qoplanadi. Mavsumiy zaxiralar ishlab chiqarish yoki iste’mol hajmining mavsumiy o ‘zgarishlari bilan asoslanadi. Bu zaxira bashorat
qilinayotgan (mavsumiy) talabning o‘sishini qondirishga hamda dam olishlar davrida korxona quwatining pasayishiga moMjallangan.
amaliyotda qoMlanilishi zaxiralar yigMndisini optimallashtirish bilan to ‘g‘ridan-to‘g‘ri bogMiq. Zaxiralarni optimallashtirishning mezoni boMib buyurtmalarni bajarishga va materiallarni saqlashga ketadigan umumiy xarajatlar hisoblanadi. Materiallarni xarid qilish va saqlash tizimida xarajatlar quyidagi guruhlarga ajratiladi: • buyurtmani bajarishga ketadigan xarajatlar; • xarid narxi bilan belgilanadigan to ‘g‘ridan-to‘g‘ri xarajatlar; • zaxiralarni saqlashga ketadigan xarajatlar; • ≪defitsit≫ natijasidagi yo‘qotishlar.
joylashtirish va yetkazib berish bilan bogMiq. Ular qatoriga xarajatlarning quyidagi turlari taalluqli: yetkazib berish shartlarini ishlab chiqish va ulami qabul qilishni tayyorlashga ketadigan xarajatlar; buyurtma bajarilishi ustidan nazorat va ularning bajarilish muddatlarini qisqartirish bilan bogMiq xarajatlar; transport xarajatlari (agar tashishga ketadigan mablagMar qabul qilinayotgan tovar qivmatiga kirmasa); buyurtmani qabul qilish va omborga joylashtirishga ketadigan xarajatlar. Bulaming ba’zilari buyurtmada joylashtiriladi va hajmga bogMiq boMmaydi, boshqalari, masalan transport va ombor xarajatlari to‘g'ridan-to‘g‘ri buyurtma miqdoriga bogMiq. Umuman olganda, buyurtmani bajarishga ketadigan xarajatlar hamma turdagi xarajatlarni o ‘zining tarkibiga oladi, ularning miqdori esa bajarilayotgan buyurtmalar soniga bogMiq boMadi.
bilan belgilanadi va buyurtma partiyasining o'sishida o‘matiladigan ulguiji narxlarning arzonlashishiga qarab o ‘zgaradi.
xarajatlari va zaxiralaming mavjudligi bilan aniqlanadi. 114 Xarajatlarning bu guruhiga quyidagi statiyalar kiradi: zaxiralarga qo'yilgan kapitaldan olinishi mumkin bo‘lgan foiz stavkasi; ombor operatsiyalariga ketadigan xarajatlar va ombor ijarasi uchun to‘lov; ishlab chiqarish birligiga qarashli bo‘lgan omborxonalarni ishiatish bilan bog‘liq joriy xarajatlar; sug‘urta va sol iq xarajatlari. Zaxiralami kamaylirish ombor xarajatlari va u bilan bog‘liq boMgan xarajatlarning kamayishiga olib keladi. Defitsit. natijasida yo ‘qotishlar qandaydir davr ichida u yoki bu moddiy resurslarning cheklanganligi natijasida yuzaga keladigan xarajatlardan iborat. Yo‘qotishlarning bu guruhiga quyidagilar taalluqli: • zarur materiallar yo‘qligi natijasida ishlab chiqarish jarayonining to ‘xtashi hamda materialni boshqa qimmatrog‘iga aimashtirish bilan bog'liq bo‘lgan ishlab chiqarishdagi vo‘qo(ishlar; • buyurtma bajarilmagan holatda iste’molchining boshqa ishlab chiqaruvchiga murojaat qilishi natijasidagi yo'qotishlar (bu holatda defitsit natijasidagi xarajatlar foyda yo‘qotishlari deb qaraladi); • buyurtma bajarilishini kutib qolish holatida vujudga keladigan qo‘shimcha xarajatlar. Ombor xarajatlarining me’yorlari. Ombor xarajatlari umumiy me’yor bolyicha hisoblanadi, bu me’yor xarajatlaming doimiy va o‘zgaruvchan qismlarning munosabatini hisobga oladi. Ombor xarajatlar me’yori quyidagini tashkil etadi: N = A + V\ bunda, N — ombor xarajatlarining me’yori; A — zaxiralarga qo'yilgan kapitalning foiz stavkasi; V — materiallarni omborda saqlash xarajatlarining me’yori. V = G / D ■ 100, bunda G — ma’lum davr ichida omborda materiallarni saqlashga ketgan xarajatlar; D — ombor zaxirasining o‘rtacha qiymati. 115
Asosiy ma’lumotlar. Zaxiralarni nazorat qilish tizimi — bu zaxiralarni tashkil etish va toidirish, uzluksiz nazoratni yo‘lga qo‘yish va yetkazib berishlarni operativ rejalashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar yigindisidir. Zaxiralarni nazorat qilish jarayonida zaxiralaming turli xil miqdoriy darajajari ajratiladi: — maksimal zaxira — bu zaxira kafolatlangan, tayyorlov zaxiralari va maksimal joriy zaxiraning yigindisiga teng. Uning hajmi yuqori me’yoriy resurslarni nazorati uchun o'rnatiladi; — o'rtacha yoki o ‘tuvchi zaxira — bu kafolatlangan tayyorlov zaxiralari va joriy zaxiralar yarmining yig‘indisiga teng. Bu ko‘rsatkichning miqdori zaxiraning me’yoriy miqdoriga mos keladi; — minimal zaxira — bu kafolatlangan va tayyorlov zaxiralari yigindisiga teng. Zaxiralaming bu darajagacha kamayishi ulami tez vaqtda toidirish zamrligini ko‘rsatadi. Zaxiralarni boshqarish jarayonida buyurtma nuqtasi va talab qilinayotgan materiallar miqdorini belgilab olish muhimdir.
darajasidir, u kamayganda moddiy boyliklaming keyingi partiyasining yetkazilishiga buyurtma beriladi.
beriUshi zamr boigan materiallar miqdoridir. Agar minimal zaxiraga yangi partiyani qabul qilish vaqtida erishilgan boisa, zaxira maksimal darajaga koiariladi. Buyurtma hajmini partiya hajmi va yetkazib berishlar o‘rtasidagi intervalni o ￡zgartirish yoki ham hajmni, ham yetkazib berish intervalini o‘zgartirish orqali boshqarish mumkin. Shunga qarab zaxiralarni boshqarish amaliyotida ikkita asosiy tizimdan foydalaniladi: — buyurtma miqdori belgilangan tizim; — buyurtma davomiyligi belgilangan tizim.
oldindan aniqlangan optimal partiyalarini o'zgarib turuvchi vaqt intervallari ichida kelib tushishini nazarda tutadi. Keyingi partiya- 116
ning yetkazib berilishiga buyurtma omborda mavjud zaxira belgilangan kritik darajagacha — ≪buyurtma nuqtasigacha≫ kamayganda Buyurtmadan oshib ketish davri Omborga keyingi partiyalarni yetkazib berishlar orasidagi intervallar moddiy resurslarni ishlatilish (iste’mol qilinish) intensivligiga bog‘liq.
Buyurtma nuqtasiga mos keluvchi zaxiralar darajasi, yetkazib berish vaqtini buyurtmadan kechirishi davomida kutilayotgan ehtiyojni kafolatlangan zaxira bilan yig‘indisiga teng:
bunda Qbn ~ buyurtma nuqtasining zaxirasi; r — materialning o ‘rta c h a kunlik xarajati; T - buyurtm a b e rilish davri;
117
Bunda yetkazib berishga buyurtma berilishi bilan partiyaning omborga kelib tushishi orasidagi vaqt interval! t o'zgarmas deb olinadi. Zaxiralarni boshqarishdan maqsad ularning harakati haqida berilganlar asosida ≪buyurtma nuqtasini≫ aniqlash va zarur materiallarni yetkazib berishga buyurtmani hujjatlashtirishdan iborat.
Misol. Detal X uchun xarid qilinayotgan partiyaning optimal miqdori 500 dona deb aniqlandi. Bashorat qilinayotgan talab bir yilda 1500 donani tashkil etadi. Buyurtma bajarilish muddati bir oy (22 kun)ga teng deb olaylik. Agar bir yilda 250 ish kuni bo‘lsa, unda yillik iste’mol 1500\250 yoki bir kunda 6 donani tashkil etadi. Demak 500 dona, 500 \ 6 yoki 83 kunda ishlatilib ketadi, biron-bir kafolatlangan zaxira mavjudligini ham hisobga olaylik. Buyurtma bajarilish muddati bir oy bo‘lsa, ≪buyurtma nuqtasi≫da zaxiralar darajasi kafolat zaxirasidan 6 • 22 yoki 132 donaga oshadi. Buyurtma miqdori belgilangan tizimning qulayligi — materialning bir xil partiyalar bilan kelib tushishi, bu esa zaxiralarni yetkazib berish va saqlash xarajatlarining kamayishiga olib keladi. Bu tizimning kamchiligi zaxiralarning mavjudligi ustidan doirniy nazorat olib borilishi zarurligi va nazorat bilan bog‘liq xarajatlarning oshishidan iborat. Buyurtma davomiyligi belgilangan tizim. Zaxiralarni boshqarishning davriyligi belgilangan tizim materiallarini bir xil, doimo qaytariladigan vaqt oraliqlaridan (zaxiralarning mavjudligini tekshirish davridan) keyin kelib tushishini nazarda tutadi. Zaxiralarning mavjud qoldiglning har bir tekshiruvidan so‘ng buyurtma hujjatlashtiriladi va uning miqdori materiallarning iste’mol qilinish intensivligiga bog'liq boladi. Buyurtma miqdori maksimal zaxiradan materiallarning tekshiruv vaqtidagi joriy zaxira darajasining ayinnasiga teng.
miqdori samarali buyurtma miqdoridan kattaroq bo‘ladi va aksin- 118 cha, agar materiallarga talab kutilayotgan o ‘rtacha miqdordan kamroq bo'lsa, buyurtma miqdori kamroq boiadi. Shunday qilish zaxiralarni nazorat qilishning davriy tizimi qo‘ilanilganda buyurtmalar orasidagi vaqt intervali o‘zgarmas bo‘lib qoladi, buyurtmaning miqdori esa iste’mol qilinish intensivligiga qarab o‘zgaradi, ya’ni o'zgaruvchan kattalik hisoblanadi. Zaxiralarni nazorat qilishning bu uslubida zaxiralarni boshqarish sxemasi 7.2-rasmda ko‘rsatilgan.
deb olaylik: birinchi davrda u o‘rtacha yillikka yoki bir kunda 6 donaga to‘g‘ri keladi; ikkinchi davrda — o‘rtacha yillikdan yuqoriroq yoki bir kunda 10 donani tashkil etadi; uchinchi davrda iste’mol qilinish intensivligi sezilarli bolmasin — bir kunda 3 dona.
119 Har bir davr uchun zaxiralar harakatining grafigini tuzamiz Zaxiralarni to‘ldirishning birinchi davri. Agar joriy davming birinchi sanasiga zaxirani 500 donaga teng deb olsak, unda yangi buyurtma zaxira darajasi kafolat miqdoriga yetishidan 22 kun oldin beriladi. Bu holatda davriyligi belgilangan tizim va buyurtma miqdori belgilangan tizimlar zaxiralaming bir xil strukturasini beradi, chunki talab kutilayotgan o‘rtacha kattalikka teng. Zaxiralarni to‘ldirishning ikkinchi davri. Buyurtmalar orasida belgilangan 83 kunlik intervalning birinchi 22 kunida (7.3-rasmda 61 dan 83 gacha bo'lgan kunlar) ombor zaxiralari nolgacha 6 dona\kun me’yori bo‘yicha kamayib boradi. Belgilangan davming qolgan 61 kun davomida zaxiralar darajasi yillik o‘rtacha iste’mol (10 dona\kun) dan oshuvchi me’yor bo‘yicha kamayib boradi. ▲
100
-- 132 Qaytaruvhi buyurtmaning o'zgaruvhan hajmi vaqt -100 Kafolat zaxirasi - 200-
Buyurtma berilish vaqtiga kelib 110 [500 dona — (61 dona * 10 kun)]ga teng bo'ladi. Demak, buyurtma miqdori 610 donaga kafolat zaxirasining [500 — (—110) + qstr\ yig‘indisiga teng boiadi. 120 Buyurtma berilishi vaqtida omborda 110 dona yetmagani hamda oldini olish vaqtiga mos keluvchi davr ichida 220 dona (10 dona\kun * 22) iste’mol qilingani uchun, uchinchi davr boshiga kelib zaxiralar darajasi 280 donadan kafolat zaxirasini (610 + qslr — 110 dona — 220 dona)ni tashkil etadi. Zaxiralami to‘ldirishning uchinchi davri. Ombor zaxiralari 166- kunga kelib 280 donadan iborat zaxirani tashkil etadi va buyurtma 227 kunga (166 + 61) beriladi. Bu vaqtda omborda 97 dona zaxira [280 + qilr — (3 * 61)J joylashgan bo‘ladi. Bu holatda buyurtma miqdori 403 dona [(500 dona + qslr) ~ (97 dona + qstr)]ni tashkil etadi. Oldini olish vaqtiga mos keluvchi davr ichida ombordan yana 66 dona (3 dona\kun * 22 kun) olinadi. Davming oxirgi 249-kuniga kelib zaxira darajasi 31 donadan 434 donagacha o‘sadi. Ко'rib chiqilgan tizimning qulayligi uning oddiyligidir. Kelib tushishlar orasidagi butun interval ichida nazorat faqat bir marta amalga oshiriladi. Tizimning kamchiliklariga quyidagilar taalluqli: • materialning ozgina miqdoriga ham buyurtma berilishi zarurligi; • buyurtma berish vaqti kelmasidan ko‘zda tutilmagan intensiv iste’mol natijasida zaxiralarning tugab qolish xavfi mavjudligi. Shuning uchun buyurtma davriyligi belgilangan tizim, materiallar kam miqdorda va bir tekisda xarajat qilinganda samarali bo‘ladi.
nazorat qilishning asosiy tizimlari asosida vujudga keladi va ulaming variantlari sifatida ko‘rib chiqiladi.
Bu holatda buyurtma teng vaqt oraliqlaridan keyin qaytariladi. Qoldiq buyurtma nuqtasi darajasigacha kamayganda belgilangan muddatdan ilgari navbatdan tashqaridagi buyurtma beriladi. ≪Maksimum — minimum≫ tizimi (strategiya S — s). Bu tizim zaxiralarning hisobiga ketadigan xarajatlar va buyurtmani hujjatlashtirishda yo‘qotishlar, zaxiralar defitsiti natijasidagi yo‘qotishlar bilan bir xil boTganda qo‘llaniladi. Shuning uchun ko‘rib 121
chiqiJayotgan tizimda buyurtmalar belgilangan vaqt oraliqlaridan keyin emas, balki ombordagi zaxiralar minimal darajaga teng yoki kamroq bo‘lish sharti bajarilganda beriladi. Buyurtma berilganda uning miqdori shunday hisoblanadiki, kelib tushayotgan materiallar zaxiralarni maksimal darajada to‘ldirishi kerak. Davriyligi o‘rnatilgan va buyurtma miqdori belgilangan tizim (strategiya TQ) doimiy, vaqt oralig‘i o ‘zgarmas zaxiralar tekshiruvini nazarda tutadi. Agar tekshiruv vaqtida ularning darajasi buyurtma nuqtasiga yetgan yoki undan kamayib ketgan bo'lsa, navbatdagi buyurtma beriladi, optimal partiya Q miqdorida beriladi. Ko‘rib chiqilgan zaxiralarni nazorat qilish tizimlarining grafik ko‘rinishlari 7.4-rasmda keltirilgan.
On
ishlab chiqarishning natural ifodasi bu ishlab chiqarish jarayonining har xil bosqichlarida joylashgan bo‘shliqlarning yig'indisi, ya’ni detallar, yig‘uv birliklari va mahsulotlardir. Tugatilmagan ishlab chiqarish hajmi o'rtacha kunlik mahsulot ishlab chiqarilishini, mahsulot ishlab chiqarish siklini tashkil etuvchi ish kunlariga ko‘paytmasi sifatida aniqlanadi. Tugatilmagan ishlab TS strategiyasi 122 chiqarish miqdori mehnat predmetlarini texnologik jarayon operatsiyalaridan o ‘tish tezligini ko'rsatadi. Tugatilmagan ishlab chiqarish hajmini boshqarish ishlab chiqarish siklining davomiyligini o'zgartirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. 2 Transport jahon moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarining uchinchi muhim tarmog'idir. U sanoat va qishloq xo'jaligi tarmoqlaridan farqli ravishda biron-bir xil mahsulot ishlab chiqarmasa-da, ishlab chiqarishning rivojlanishida juda katta o'rin tutadi. Tez rivojlanib borayotgan jahon transporti murakkab va o'ziga xos tarmoqlar tizimini tashkil qiladi. Ular quruqiik (temiryo'l, avtomobil va quvur). suv (dengiz va daryo) hamda havo transporti tarmoqlariga bo'linadi. Transportning asosiy tarmoqlar guruhlari quyidagilardir: Quruqiik transporti tarmoqlari qatoriga avtomobil, temiryo'l va quvur transportlari kiradi. Avtomobil transporti eng samarali tadrijiy (dinamik) o'sayotgan tarmoqdir. XX asr boshlaridan paydo bo'lgan bu transport hozirgi paytda jahonning barcha mamlakatlarida eng ommaviy harakat vositasi bo'lib qoldi. Uning muhim jihati — yuklarni manzilning o'ziga — «eshikdan eshikka»cha yetkazib berishidir. Temiryo'l transporti quraqlikda yuk tashish oborotiga ko'ra eng yirik tarmoqdir. Bunda uning salmog'i rivojlanayotgan mamlakatlarda, ayniqsa, yuqoridir. Hozirgi vaqtda jahon temiryo'llarining umumiy uzunligi 1,2 mln. km ni tashkil qiladi. Ammo temiryo'llar jahon mamlakatlarining atigi 140 tasida bo'lib, yo'llar umumiy uzunligining yarmi AQSh, Kanada , Rossiya, Hindiston, Xitoy, Germaniya, Argentina, Avstraliya, Fransiya, Braziliyadan iborat «birinchi o'nlik» mamlakatlari hissasiga to'g'ri keladi. Quviir transporti jahonning neft va tabiiy gaz ko'p miqdorda qazib chiqariladigan va ularni iste'mol qiladigan mamlakatlarda, ayniqsa, rivojlangan. Jahon neft va gaz quvurlarining umumiy uzunligi 1,5 mln. km dan iborat. Bu ko'rsatkich yildan-yilga oshib bormoqda. Asosiy neft quvurlari tarmog'i neft qazib chiqaruvchi va uni iste'mol qiluvchi yirik davlatlar (AQSh,Sobiq Ittifoq mamlakatlari, Kanada, Xitoy va boshqalar)da, neft eksport qiluvchi (Saudiya Arabistoni, Iroq, Eron, Jazoir, Liviya, Meksika, Venesuela) va iste'mol qiluvchi 4 (Fransiya) mamlakatlarida mavjud. Asosiy gaz quvurlari tizimi esa deyarli faqat rivojlangan mamlakatlarda tashkil topgan. Suv transport! dengiz va daryo transporti tarmoqlarini o'zida birlashtiradi. Dengiz transporti jahon transport tizimida alohida o'rin tutadi. Bu tarmoq awalo bir-birlaridan alohida va uzoqda joylashgan materik va qit'alarni bog'lab turuvchi, xalqaro mehnat taqsimotini amalga oshiruvchi vosita sifatida ahamiyatli. Shuningdek, asosan dengiz transporti minglab tonna yukni uzoq masofalarga tashiydigan bo'lganligi uchun boshqa transport tarmoqlariga nisbatan xizmat tannarxi eng arzonga tushadi. Har yili barcha xalqaro yuklarning o'nacha 4/5 qismi dengiz transportida tashilmoqda. Jahon dengiz transporti rivojlanishi va geografiyasida dengiz bo'g'izlari va xalqaro kanallarning ham ahamiyati katta. Aynan ular jahon dengiz yo'llarining eng serqatnov chorrahalari hisoblanadi. Ichki suv (daryo va ko'l) transport tarmoqlari bajaradigan ish hajmiga ko'ra ancha kichik tarmoqlardandir. Daryo va ko'l transporti yo'llari uzunligiga ko'ra jahonda Rossiya, Xitoy, AQSh, BraziUya davlatlari oldinda turadi. Ammo mavjud imkoniyatlardan foydalanish davlatlarning iqtisodiy rivojlanishi darajasiga ko'p jihatdan bog'liqdir. Shu sababli, hozirgi vaqtda ichki suv yo'llari orqali yuk tashishda AQSh, Rossiya, Kanada davlatlari yetakchilik qilmoqda. Havo transporti barcha transport tarmoqlari orasida alohida xususiyatlarga egahgi bilan ajralib turadi. Boshqa transport tarmoqlaridan uning ustunligi yuk va yo'lovchilarni uzoq masofalarga juda qisqa vaqt davomida yetkazib qo'yishidir. Shu sababli ham uning ahamiyati doimo oshib bormoqda. Jahon bo'yicha yo'lovchilar tashish hajmi so'nggi 40 yil ichida 60 baravarga yaqin o'sdi. Havo transportida tashilayotgan yuk va yo'lovchilarning 45 foizi ichki va 55 foizi xalqaro aloqalar hissasiga to'g'ri keladi. Xalqaro aloqalar so'nggi davrlarda, ayniqsa, Yevropa bilan Shimoliy Amerika davlatlari o'rtasida faol kechmoqda. Hisob-kitoblarga ko'ra Atlantika okeani ustida bir vaqtning o'zida yuzdan ortiq havo laynerlari har ikki tomonga qarab harakatda bo'ladi. 5 1. Transport tizimining xozirgi rivojlanish jarayonlari Sanoat, qishloq xo’jaligi bilan bir qatorda transport moddiy ishlab chiqarish jarayonida markaziy o’rinni egallaydi. Transport iqtisodiy tizimda yuklarni va yo’lovchilarni tashish orqali ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatadi xamda aholining xarakatchanligini ta’minlaydi. Transport yangi maxsulotlar yaratmaydi, balki moddiy ishlab chiqarishning boshqa tarmoqlari tomonidan yaratilgan maxsulotlarni bir joydan-ikkinchi joyga olib boradi va ishlab chiqarish aloqalarini rivojlantirish xamda qo’shish orqali yangi ishlab chiqarish tizimini davom etishi uchun shart-sharoit xozirlaydi. Xuddi shu xususiyat maxsulotlar qiymatida transport xarajatlari miqdorining ortishiga olib keladi. Yalpi transport xarajatlarining iste’molchiga kelib tushgan maxsulotning to’la qiymatiga bo’lgan nisbati maxsulot qiymatining transport tarkibiy qismi koeffitsienti deb ataladi. Transport tarkibiy qismi xom-ashyo, yoqilg’i maxsulot ishlab chiqarish uchun sarf bo’lgan yordamchi materiallarni keltirish uchun ketgan xarajatlardan tarkib topadi xamda uni iste’mol rayonlariga yetkazib berish uchun sarf bo’lgan xarajatlarni xam o’z ichiga oladi. Transportga ketgan xarajatlar miqdori qancha kam bo’lsa, iste’molchiga yetib borgan muayyan maxsulotning to’la narxi shuncha past bo’ladi. SHuning uchun xududiy faktor, ya’ni ishlab chiqarish kuchlarini xududiy tashkil qilinishi va transport-iqtisodiy aloqalarning oqilona bo’lishi yuk tashish uchun ketgan xarajatlarning kamayishiga olib keladi. Yuk tashishning xajmi, tarkibi va yo’nalishlari, mamlakat va mintaqalarning iqtisodiy rivojlanish jarayonlarini ko’rsatsa, transport turi aholi va ishlab chiqarishning joylashishini ifodalaydi. Transport tarmoqlarining rivojlanganlik xolati rayonlarning ixtisoslashuviga, xo’jalikni majumali taraqqiy etishiga muayyan sharoit xozirlaydi. Transport xududiy (geografik) mexnat taqsimotini yuzaga kelishining moddiy-texnik asosidir. Ilmiy-texnika inqilobi ta’sirida transport tizimining rivojlanishi ishlab chiqarish quvvatlari tarkibidagi jiddiy o’zgarishlar, xalqaro tovarlar bozoriga 6 tashiladigan yuklarga extiyojning o’sishi va transport xizmati sifatiga yangi talablarning yuzaga kelishi bilan bog’liqdir. Bu yerda keskin raqobat natijasida asosiy kapitalning yangilanish zaruriyati tobora yaqqolroq namoyon bo’lmoqda. ITIning xalqaro transport bozorida xarakterli natijasi-doimiy turli transport turlari raqobatbardoshligining o’sishi, ularning o’zaro aloqadorligi, saloxiyatining kuchayishi va integratsion aloqalarning rivojlanishidir. Transport bozoridagi keskin raqobat kurashi, ayniqsa, quruqlik transport turlari - temir yo’l, avtomobil, quvur transporti va daryo (yuklarni dengiz portiga olib beradigan) yo’nalishlarda kuchlidir. SHuningdek, ITI bilan paralel ravishda transport vositalarining monopollashuvi raqobatni yanada kuchaytirmoqda. Transport tizimi o’zining texnik darajasi, ko’lami, tashkiliy shakli, xalqaro yuk va yo’lovchi tashish sifati bo’yicha mijozlarning yangi talablariga moslashmoqda. Bunda xatto xarajatlarga nisbatan transport xizmati sifati bosh omil rolini uynamoqda. Bu yangi talablar quyidagilar bilan bog’liqdir: yuk jo’natish ko’lamining ortib borishi, ishlab chiqarish texnologik jarayonlaridagi xududiy farqlar va yuk tashishdagi mayda partiyalar, yuk tashishning tabaqalanishini kuchayishiga; transport xarajatlari o’sishi tufayli yuk tashish samaradoriligini ko’tarishga intilish; iqtisodiy aloqalar tarkibining o’zgarishiga moslashuv zaruriyati; yo’lovchi va yuk tashishni doimiy va bir maromda ta’minlash; yuklarni tashishdagi tezkorlik va saqlash darajasining ortishi; asosiy transport magistrallari (yo’lak) va transport tugunlarida ishlab chiqarish va aholining xududiy to’planishi sharoitida intensiv xarakatning o’sib borishida xarakat xavfsizligini ta’minlash zaruriyati; xalqaro yo’lovchi tashish aloqalarida qulayliklariga bo’lgan talabning keskin ortishi; transport turlari rivojlanishiga bo’lgan ekologik talabni xisobga olish zaruriyati; 7 transportni energiya talabligini ozaytirish zaruriyati. SHunday qilib, xalqaro ishlab chiqarish kooperatsiyasi shakllarining rivojlanishi bilan transport xizmat ko’rsatish sifati aloxida axamiyat kasb etmoqda. Yuqoridagi omillar o’z navbatida yuk tashishda avtomobilь va xavo transportining ustun darajada rivojlanishiga, xalqaro transport kommunikatsiyalarining takomillashuviga, infratuzilmalar tizimining modernizatsiyalashuviga, transport vositalari aylanmasining tezlashuvi, aloqalarda qayta yuklamay aralash yuk tashish intensivligi ortishiga, transport vositalari va xizmatlarning mos ixtisoslashuviga, xalqaro axamiyatga ega bo’lgan yirik ixtisoslashgan transport-taqsimlash markazlarini tashkillanishiga olib kelmoqda. Transport tizimida yuqoridagi o’zgarishlar asosida yuk tashish tarkibida jiddiy siljishlar iste’molchi tovarlari qiymati tarkibiga o’z ta’sirini o’tkazmoqda. Transport tizimi rivojlanish jarayonida 2 bosqich mavjud: a) kapitalning dastlabki jamg’arilish davri va industrial rivojlanish bosqichida yuk tashish xajmida nisbatan arzon yuklar 30-40% va undan ko’proq bo’lib, transport tarmoqlarining asosiy vazifasi transportda yuk tashish xarajatlari xissasini pasaytirishdan iborat edi. Bunga transport vositalari yuk ko’tarish quvvatlarini oshirish va yuk xajmlarini iqtisod qilish orqali erishildi; b) postindustrial bosqichga o’tish transport tarmoqlari oldiga mutlaqo yangi vazifalarni qo’ydi. Bundan tashqari, transport tizimini tubdan o’zgartirmay uni taqsimlash - logistika tizimiga aylantirmay dunyo xo’jaligining postindustrial bosqichga o’tishi mumkin emas. Bu jarayon - ishlab chiqishni takomillashtirilishi va tabaqalanishi, xalqaro savdoda tovarlar tarkibi modernizatsiyasi bilan, ya’ni qazib beruvchi tarmoqlar va ishlov beruvchi sanoatning birinchi tarmoqlari xamda qishloq xo’jaligi maxsulotlari xissasining qisqarishi bilan bog’liq. Ayni vaqtda yuksak texnologiyaga asoslangan ishlov beruvchi sanoat maxsulotlari qiymati keskin ortib bormoqda, tobora ko’proq-aniqlik, ishonchlilik, kompaktlilik, xavfsizlik, 8 transport to’rining istagan joyida ma’lumotlar olish, transport xizmatining javobgarligi va moslanuvchanligi, yuklarni yetkazib borish vaqtini optimallashtirish, jo’natish oraliqlari kabi omillar xatto ishlab chiqarish xarajatlarini xam ikkinchi o’ringa surib qo’ymoqda. Yuk tashishning aniq o’z vaqtida amalga oshirish tamoyili tufayli mijoz talabining ustuvorligi ta’minlanmoqda. Ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilmasidagi tashkiliy o’zgarishlarda doimiy rivojlanib va murakkablashib borayotgan bozor extiyojlariga moslanuvchan kichik va o’rta biznesning (ishlab chiqarish va noishlab chiqarish) roli katta bo’lmoqda. Ana shu o’zgarishlar ta’sirida shakllangan transport-logistika tizimi o’zida intermodelь (tarmoqlararo) tizimni ifoda etadi, ya’ni aniq yukni bir yoki bir nechta transport turida eltib beradi. SHuning uchun unchalik katta bo’lmagan partiyada qimmatbaxo yukni oldingi ommaviy yuk tashishda bo’lgani kabi arzon tashib bergan xolda yukning but saqlanishini ta’minlash masalasi xam yuzaga keladi. Xilma-xil yuklarni standartizatsiyalash orqali transport yuklarning yangi tarkibiga moslashdi. 50-60 yillardagi ommaviy yuklarni tashishda yuqori samara bergan «ko’lamdagi iqtisod» tamoyilini bosh yuklarni tashish standartizatsiyasiga tadbiq qilish yuk jo’natishlarni yiriklashuvi va oqimlarining barqarorlashuviga olib keldi. Konteynerlardan foydalanish standart transport vositalariga amalda transport jarayonlari uchun yangi talablarni qo’ydi. SHunday qilib, konteynerlar asosida transport vositalari va jixozlarini standartizatsiyalash butun transport tizimini, qolaversa, dunyo xo’jaligini qayta qurishga olib keldi. Dunyo bo’yicha 90-yillarning o’rtalarida konteynerlar 7,5 mln. dona bo’lib, buning 3,4 mln.donasi 6 m.uzunligida, 4 mln.donasi - 12 m.uzunlikdadir. Konteynerlashtirishga - yirik transport tugunlari, ayniqsa dengiz portlari katta ta’sir ko’rsatdi. Transport tizimi ishlab chiqarish va taqsimlash tizimining integratsiyasini va intermodelь transport xizmatiga bo’lgan extiyojning qondirilishi va samaradorligini ta’minlamoqda. SHunday qilib, intermodelizm bugungi kunda xalqaro bozor tizimining markaziy bo’g’ini bo’lib qolmoqda. 9 2. Xalqaro transport tizimining asosiy ko’rsatkichlari Dunyo xo’jaligi transporttabelligining o’zgarishi 50-yillardan keyin barqarorligi bilan ajralib turadi va yuk aylanmasi va umumiy yalpi maxsulot (o’zgarmas narxlarda) o’sish sur’atlariga bog’liq xolda bordi. Bu davrda xalqaro yuk aylanmasi 1 t. ishlab chiqilgan maxsulotga nisbatan 33%, aholi jon boshiga yuk aylanmasi va aholi xarakatchanligi (km) esa 3,5-4 marta o’sdi. Xalqaro transport tizimi va uning dinamikasi 9-10-11-12 jadvallarda o’z ifodasini topgan. Umumiy transport turi va aloqa yo’llari keyingi o’n yilliklarda sezilarli darajada barqarorlashdi va ayni vaqtda muxim sifat o’zgarishlari temir yo’llarni elektrlashtirish va tez yurar temir yo’llar qurilishi, takomillashgan qattiq qoplamga ega avtomobilь yo’llari, yirik diametrdagi quvur magistrallari bilan bog’liqdir. Yer sharidagi barcha aloqa yo’llari (dengiz trassalaridan tashqari) 36 mln.km.iborat. keyingi 45 yil davomida temir yo’llar deyarli o’zgarmay qolgani (1,2 mln.km) xolda elektrlashtirilgan temir yo’llar va tez yurar temir yo’llar 3,3 martaga ko’paydi (200 ming.km) xamda sifat jixatidan takomillashtirilgan avtostradalar 2,8-4,5 marta ko’paydi. Ayniqsa, xalqaro transport turlari o’rtasida ITI bilan bog’liq yirik neftь quvurlari 175 ming km.dan 680 ming km.ga yetdi yoki 3,9 marta ortdi va magistral gaz quvurlari 186 ming km.dan 1,1 mln.km yetdi va 5,9 marta ko’paydi. XX asr oxiri va XXI asr boshlarida yangi temir yo’l, avtomobilь yo’llari va neftь-gaz quvurlari qurilishi yanada kengayib bormoqda. Jumladan, kun chiqar mamlakatlarni (Xitoy, Koreya, Yaponiya), Eron, Turkiya va Farbiy Yevropaning Janubi bilan tutashtiradigan Transosiyo magistrali (Istanbul-Toshkent-Olmaota-Pekin) muxim iqtisodiy axamiyatga egadir. Bu magistralning Drujba stantsiyasi (qozog’iston), Turkmanistonda Tajan-Saraxs va Eronda Saraxs-Mashxad yo’nalishlari foydalanishga topshirildi. Bu yo’ldan O’zbekistonning va boshqa Markaziy Osiyo davlatlarining Buxoro-Beynau orqali Yevropa mamlakatlariga va Tajan-Saraxs orqali Yaqin SHarq mamlakatlariga chiqish imkoniyati yuzaga keldi. SHuningdek, Yevropa va Osiyoni bir-biri bilan 10 bog’lovchi «Buyuk ipak yo’li»ning qurilishi, «Kavkaz yo’lagi»ning barpo etilishi, shu qatori yirik neft va gaz magistrallarining qurilishi Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasida, mavjud temir yo’llarning rekonstruktsiyalash Yevropa mamlakatlarida xam davom ettirilmoqda. XX asrning ikkinchi yarmida xalqaro ko’lamda yuk tashish xajmi kariyib 7 martaga ko’paydi va 2010 yilga borib yana 1,2-1,3 marta o’sishi kutilmoqda. Xalqaro yuk tashishda dengiz transporti asosiy o’rin tutadi va unga xalqaro yuk aylanmasining 62,1% to’g’ri keladi va bu ulush o’zgarmay qolmoqda. SHuningdek, xalqaro yuk aylanmasida temir yo’l transporti xissasi keyingi 45 yil ichida 17,2 foizga qisqargani xolda avtomobil transporti xissasi - 2,8 foizga, neft quvuri xissasi 4,8 foizga, gaz quvuri xissasi 3,2 foizga o’sdi. Xavo transportida yuk tashish 7 mlrd. tFkm dan, 52 mlrd. tFkm.ga yetgani xolda yoki 7,4 marta ko’payganligiga qaramay, umumiy yuk tashish xajmidagi uning xissasi o’zgarmay qolmoqda. Ayni vaqtda, transport turlari o’rtasida yuk tashish tarkibida jiddiy o’zgarishlar yuz bermoqda. CHunonchi, temir yo’l transportining bosh raqobatchisi xisoblangan avtomobil transportida yuk tashish nisbati 1990 yilda 4:1 dan 1,2:1 ga tushdi va 2000 yilda bu xolat tenglashdi. quvur transportining xissasi esa 4,2% dan 12,8 foizga yetdi. Xalqaro yo’lovchi tashishda avtomobil transporti, ayniqsa xususiy avtomobil tranporti xissasi yuqori bo’lib, yetakchi mavqeni deyarli saqlab qolmoqda. Agar 1950 yilda xalqaro yo’lovchi tashishda shaxsiy avtomobil tranporti xissasiga 56,8% to’g’ri kelgan bo’lsa, 1995 yil - 60,3 foiz to’g’ri keldi. Temir yo’l transportining xissasi 25,8% dan 10,2% ga tushdi va xavo transporti xissasi 1,2% dan 10% ga yetdi va 2000 yilda xalqaro yo’lovchi aylanmasida temir yo’l transportidan o’tib ketdi. Transportning barcha turlari bilan yiliga 100 mlrd.t.dan ortiq yuklar va 1 trln.dan ortiq yo’lovchi tashiladi. Xalqaro yo’lovchi aylanmasi 18-19 trln. pass.Fkm.ni va yuk aylanmasi esa 46-50 trln. tFkm.ni tashkil qiladi. Transport korxonalarida 110 mln.dan ortiq ishchi band. Barcha aloqa yo’llari, transport vositalari va transport korxonalarining o’zaro uyg’unlashuvi transport tizimini tashkil etadi. Xar bir mamlakat va mintaqa o’zini transport tizimiga, transport to’rining konfiguratsiyasiga egadir. Transport to’ri konfiguratsiyasi: a) radial (bir markazli va ko’p markazli); b) radialь-aylanma; v) kenglik; g) meridional; d) shoxsimon yoki tarvakaylab ketgan ko’rinishlarga egadir. Transport ishida milliy va makromintaqaviy farqlarni aniqlashda asosiy o’lchovlar quyidagilar: 1) ishlab chiqarishning transportga bog’liqligi, transport va ishlab chiqarish, xududning katta-kichikligi va konfiguratsiyasi nisbati; 2) aholining joylashish tiplari; urbanizatsiya darajasi va migratsiya sur’atini ifodalovchi aholi transporti xarakatchanligi; 3) xo’jalik tizimini, ya’ni transport paradigmasini ifodalovchi yo’lovchi va yuk tashish nisbati; 4) na faqat transport tizimini, balki butun xo’jalik tizimini ifodalovchi transport ishlarida transport turlari nisbati. Yuqoridagi o’lchovlar asosida dunyo mamlakatlarini uchta yirik gruppaga bulish mumkin: 1) Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar. 2) MDX va SHarqiy Yevropa mamalkatlari va 3) Rivojlanayotgan mamlakatlar. 1992 yilda xo’jalikning transport sig’imi (tkm ni 1 dol. YaIMda ifodalanishi) SHimoliy Amerikada 1,3 birlik, Farbiy Yevropada 0,3, Yaponiyada 0,4 birlik bo’lsa, Rossiyada 5,0 va SHarqiy Yevropa mamlakatlarida o’rtacha 1,5 bo’ldi. Raqamlardan ko’rinib turibdiki, xo’jalik tarmoq tarkibidagi transport sig’imi darajasi «og’ir» xom-ashyo ishlab chiqarish roli, mamlakatlarning ijtimoiyiqtisodiy tiplariga bog’liq va xududlarning katta kichikligi esa nisbatan oz rol 15 o’ynaydi va buni Farbiy Yevropa va SHarqiy Yevropa mamlakatlari o’rtasidagi transport sig’imidagi keskin farq (5 marta) ko’rsatib turibdi. Uning harakatlanish jarayonining sifatigaqo‘yiladigan talablar qat’iylashmoqda:jarayonlar tezkor, aniq, tejamkorbo‘lishi kerak. Moddiy oqimlar harakatinita’minlovchi mexanizmlar ta’sirida alohidabo‘g‘inlarning yuqori darajadagi muvofiqligi —tirik organizmga xos bo‘lgan uyg‘unlikkao‘xshash uyg‘unlik hosil bo‘lishi kerak. Bundaymuvofiqlik paydo bo‘lishining muhim shartlaridanbiri axborot tizimlarining mavjudligidir,ular markaziy nerv tizimi kabi kerakli signalni kerakli vaqtda, kerakli nuqtaga tez va tejamkorlik bilan yetkazib berishi kerak. Logistik tizim faoliyatini ta’minlovchi axborot tizimlarining qurilishi va faoliyatining o‘ziga xos tomonlari axborot logistikasining o‘rganilishini taqozo qiladi. Axborot logistikasining maqsadi logistikaning umumiy maqsadi bilan, ya’ni uning oltita qoidasi: kerakli mahsulot, kerakli joyda, kerakli vaqtda, zarur miqdorda va zarur sifatga ega, minimal xarajatlar bilan aniqlanadi. Ma’lumki, bu qoidalarning bajarilishi uchun kerakli joyda, kerakli vaqtda, kerakli axborot ham bo‘lishi kerak. Bu axborotning miqdori va sifati qo‘yilayotgan talablarga javob berishi, uni amalga oshirish bilan bog‘liq xarajatlar minimal bo‘lishi kerak. Shunday qilib, axborot logistikasining maqsadi:
• kerakli axborot (moddiy oqimni boshqarish uchun);
• kerakli joyda; • kerakli vaqtda; • zarur miqdorda; • zarur mazmunda ; • minimal xarajatlar bilan natijaga erishishdir. Zamonaviy sharoitda ishlab chiqarish sohasi va murojaatlar orqali oxirgi iste’molchi tomon yo‘nalish bo‘yicha moddiy shaklga ega mahsulotlarning kuchli oqimi harakatlanmoqda. Mahsulot nomenklaturasi yildan-yilga kengayib bormoqda.
48 www. infocom.uz 1-rasm. Logistika axborot oqimlari ko‘rinishlari Axborot logistikasi vositalari moddiy oqimlarni rejalashtirish, ularni boshqarish va ularni nazorat qilish imkonini berishi kerak. Bundan kelib chiqib, axborot logistikasining asosiy vazifalari quyidagilarni qamrab oladi: • logistik ehtiyojlarni rejalashtirish; • moddiy oqimlar harakati bilan bog‘liq yechimlarni tahlil qilish; • logistik jarayonlarning boshqaruvi nazorati; • logistik zanjir qatnashchilarining integratsiyasi. Turli mamlakatlar olimlarining fikriga ko‘ra, axborot logistikasi asosan, ma’lumotlarni uzatish va qayta ishlash vositalarining paydo bo‘lishi, rivojlanishi sababli zamonaviy rivojlanishga ega bo‘ladi. Logistikaning asosiy tushunchalaridan biri — axborot oqimi tushunchasidir. Axborot oqimi — bu logistik tizimda logistik operatsiyalarni boshqarish va nazorat qilish uchun zarur bo‘lgan xabarlarning ichki va tashqi muhiti o‘rtasida harakatlanishidir. Axborot oqimi qog‘oz va elektron hujjatlar ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Logistikada turli ko‘rinishdagi axborot oqimlari ajratib ko‘rsatiladi (1-rasm): • tizimlarni bog‘lovchi oqimlar ko‘rinishiga ko‘ra — gorizontal va vertikal; • o‘tish joyiga ko‘ra — tashqi va ichki; • logistik tizimga munosabatining yo‘nalishiga ko‘ra — kirish va chiqish; • axborot tashuvchining ko‘rinishi bo‘yicha — qog‘ozli, elektron, aralash; • zichligi bo‘yicha — jadalligi past (1 Mbit/s gacha), jadalligi o‘rta (1-2 Mbit/s), jadalligi yuqori ( 2 Mbit/s dan yuqori); • davriyligi bo‘yicha — doimiy, operativ, tasodifiy, on-line, off-line. Axborot oqimi moddiydan o‘tib ketishi, u bilan bir vaqtda yoki undan keyin bo‘lishi mumkin. Bunda axborot oqimi moddiy bilan bir tomonga yoki unga qarama-qarshi yo‘nalgan bo‘lishi mumkin: • qarama-qarshi yo‘nalishda axborot oqimidan oldinlab ketuvchi, odatda, buyurma haqida ma’lumotga ega bo‘ladi; • to‘g‘ri yo‘nalishda axborot oqimidan oldinlab ketuvchi — bu yuklangan tovarlar kelishi haqidagi ilk xabarlar; • moddiy oqim bilan bir vaqtda moddiy oqimning miqdoriy va sifat o‘lchovlari haqida to‘g‘ri yo‘nalishda axborot uzatiladi; • moddiy oqim ketidan qarama-qarshi yo‘nalish bo‘ylab tovarlarning sifati va miqdori natijalari bo‘yicha axborot, tasdiqlovchi ma’lumot va noroziliklar o‘tishi mumkin.
Axborot oqimi harakatlanayotgan yo‘l, umuman olganda, moddiy oqim harakati yo‘nalishi bilan mos kelmasligi mumkin. Axborot oqim quyidagi ko‘rsatkichlar: • paydo bo‘lish manbasi; • oqim harakati yo‘nalishi; • uzatish va qabul qilish tezligi; • oqim intensivligi va boshqalar bilan xarakterlanadi. Axborot oqimini quyidagicha: • oqim yo‘nalishini o‘zgartirib; • uzatish tezligini qabul qilishning muvofiq tezligigacha cheklab; • oqim hajmini yo‘lning alohida qismi yoki bog‘lami o‘tkazish qobiliyati kattaligigacha cheklab boshqarish mumkin. Download 50.51 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|