M. Qashǵariydıń «Devanu-luǵat-it-túrk» miyneti Maxmud Qashǵarıydıń «Devanu-luǵat-it-túrk»

M.Qashǵariydıń «Devanu-luǵat-it-túrk» miyneti

Maxmud Qashǵarıydıń «Devanu-luǵat-it-túrk» miyneti XI ásirde jasaǵan túrkiy qáwimleriniń tilinen maǵlıwmat beriwshi bahalı miynet bolıp tabıladı. Avtordıń tolıq atı-Maxmud Ibn-al-Xusain. Maxmud Qashǵariydıń bul miyneti túrkiy xalıqlarınıń tariyxı, mádeniyatı, tili hám ádebiyatı tariyxın úyreniwde júdá áhmiyetli maǵlıwmatlar beredi.

«Devanu-luǵat-it-túrk» degen ataması biziń tilimizde «Túrkiy tilleriniń sózligi» degen mánini bildiredi.
«Devanu-luǵat-it-túrk» tiń qol jazba nusqasınıń tek bir danası saqlanǵan. Házir bul qol jazba nusqa Stambuldaǵı milliy kitapxananıń Áli Ámiri fondında saqlanbaqta. Bul qol jazbanı 1266 jılı 1-avgustta M.Qashǵariydıń ózi jazǵan túp nusqadan aradan eki júz jıl ótkennen keyin siriyalı alım Muxammed ibn Abubakir ibn Abdulfatx as-Savi (al-Damashqiy) degen adam kóshirgen, sol kóshirme nusqa bizge kelip jetken. Kólemi 319 bet qaǵazǵa jazılǵan, qaǵazı qıtayda islengen, bekkem hám qalıń qaǵaz. Nusqanıń ayırım jerleri óshken.
Miynettiń ózinde qay jerde jazılǵanı tuwralı maǵlıwmatlar ushıraspaydı, biraq 1074-jılı Baǵdat xalifasına berilgeni tuwralı maǵlıwmat bar. Soǵan qaraǵanda Maxmud Qashǵariy óziniń 40 jılǵa shamalas túrkiy qáwimleri, hám qalaların gezip, atlı, eshekli, piyadalap materiallardı jıynap bolǵannan keyin Baǵdat sháhárine kelip sol jerde jıynaǵan materiallardı sistemaǵa salıp tórt jıl dawamında jazıp pitkergen bolıwı múmkin.
Toǵız ásir dawamında ilim ushın belgisiz bolıp kelgen «DLT» miynetiniń nusqası XX ásirdiń basında tabıldı. M.Qashǵariydıń bul miyneti uzaq ásirler dawamında esap-sansız arab ádebiyatlarınıń arasında tabılmay kelgen edi. «DLT» miyneti arab grafikasında, arab tilinde jazılǵan.
Bul miynettiń qalay tabılǵanı tuwralı túrk ilimpazı Besim Atalaydıń «DLT» tiń túrk tiline awdarmasında maǵlıwmatlar ushırasadı: Stambul qalası sahaflar bazarındaǵı kitapshı Burxan ápendige Nazif pashanıń xızmetshileriniń biri satılatuǵın kitap ákeledi. Burxan ápendi kitaptı satıw ushın bilimlendiriw bólimine alıp baradı. Bilimlendiriw bólimi 30 túrk lirasına bul kitaptı qımbat kórip satıp almaydı.
Bunnan soń Burxan ápendi Ali Ámiri degen bir qansha xat sawatı bar adamǵa kórsetedi. Ali Amiri kitaptıń qunlı miynet ekenligin kórip 30 liraǵa satıp aladı. Burxan ápendige qosımsha 3 lira komission xızmet xaqısın tóleydi. Ali Amiri kitaptı alǵannan keyin adamlarǵa bul kitaptıń áhmiyeti tuwralı kóp mártebe aytsa da hesh kimge kórsetpeydi. Ziya Gokalp degen baspa xana iyesi kóp mártebe ótinish etse de oǵan bermeydi.
General Sadriazam Talat pashanıń iske aralasıwı menen Kilisli Axmed Rifat Bilge degen ilimpaz hám baspaxana iyesi 1915-17 jılları úsh tomnan ibarat kitap etip bastırıp shıǵaradı. I,II tomları 1915 jılı, III tom 1917 jılı basıldı.
Solay etip, túrk dún yasınıń ájayıp jazba estelikleriniń biri «DLT» miyneti joq bolıw qáwpinen qutqarıldı. Kitaptıń Ali Amiri sıyaqlı sawatlı, Kilisli Rifat sıyaqlı ilimge keń qızıǵıwshı baspaxana iyesine dus keliwi bul miynetti joq bolıp ketiw qáwpinen qutqardı, bul olardıń túrkologiyaǵa qosqan úlken úlesi bolıp tabıladı.
M.Qashǵariydıń «Devanu-luǵat-it-túrk» miyneti 1915-1917-jılları arab grafikasında Kilisli Rifat tárepinen Stambul qalasında basılıp shıqqannan keyin bul miynet pútkil dún ya tilshi ilimpazları arasında úlken qızıǵıwshılıq oyattı.
Breslav qalasındaǵı universitettiń semit tilleri boyınsha prof.Karl Brokel man ilimpazlar arsında birinshi ret bul miynetti nemis tiline awdarma jasadı hám 1928 jılı

Budapesht-Leyptsig qalasında kitap etip bastırıp shıǵardı. Túrkiyada bul miynetti túrk tiline awdarma jasaw ilimpaz Besim Atalayǵa 1937-jılı tapsırıladı.

Ol 1939-jılı I tom, 1940-jılı II tom, 1941-jılı III tomın Ankarada kitap etip basıp shıǵardı.
«DLT» miynetin awdarma jasaw ózbek tilshileri arasında filologiya ilimleriniń kandidatı Salix Mutallibov tárepinen qolǵa alındı. 1960-jılı I tom, 1961-jılı II tom, 1963-jılı III tom, 1967-jılı IV tomı (indeks) (ózbek tilindegi awdarması) basılıp shıqtı.