Mamlakatshunoslikda iqtisodiy tahlil usullari

Mamlakatshunoslikda iqtisodiy tahlil usullari
Iqtisodiy tahlil jarayonida iqtisodiy axborotlarni analitik qayta ishlashda

qator o‘ziga xos usul va uslublar qo‘llaniladi. Iqtisodiy tahlilning

usullarini ikki guruhga ajratish mumkin: an’anaviy va matematik.

Birinchisiga shunday usullar kiritiladiki, ular iqtisodiy tahlil

maxsus bilimlarning ixtisoslashgan tarmog‘i sifatida, mustaqil o‘quv

kursi sifatida yuzaga kelgan vaqtdan boshlab qo‘llanilgan. Ko‘plab

matematik usullar keyinroq, iqtisodiyotda tezkor EHMlardan

foydalanish yo‘lga qo‘yilgan vaqtdan analitik ishlanmalar doirasiga

kirgan. Iqtisodiy tahlilning asosiy an’anaviy usul va uslublari sirasiga

mutlaq, nisbiy va o‘rtacha miqdorlardan foydalanish, taqqoslash,

guruhlash, balans metodi, zanjirli o‘rin almashtirish usuli, mutlaq va nisbiy farqlar, indeks usullarini kiritish mumkin. U yoki bu

ko‘rsatkichlar, iqtisodiy hodisalar, jarayonlar va vaziyatlar tahlili

mutlaq miqdorlardan (qiymat bo‘yicha yoki natural o‘lchovlarda ishlab

chiqarish hajmi, tovar aylanmasi hajmi, muomala xarajatlari va sarfxarajatlar

miqdori, foyda miqdori) foydalanishdan boshlanadi.

Buxgalteriya hisobi va statistikada bo‘lgani kabi tahlilda ham mutlaq

miqdorlarsiz ish yuritish mumkin emas. Lekin ular buxgalteriya

hisobida asosiy o‘lchagichlar hisoblansa, tahlilda ko‘pincha o‘rtacha va

nisbiy miqdorlarni hisoblash uchun baza sifatida foydalaniladi.

Nisbiy miqdorlar analitikligi, tuzilmaviy tartib ko‘rsatkichlarini

o‘rganishda ham yaxshi namoyon bo‘ladi. Jamining qismini jamining

butun olinganiga nisbatini aks ettirarkan, ular butun jamini ham, uning

qismini ham yaqqol tasvirlaydi (masalan, yalpi mahsulotda tayyor

mahsulot, qo‘shimcha mahsulotlar va tugallanmagan ishlab

chiqarishning ulushi). Tahlil jarayonida o‘rtacha miqdorlar muhim ahamiyat kasb etadi.

Ularning «analitik kuchi» o‘xshash, bir turdagi ko‘rsatkichlar,

hodisalar va jarayonlarni mutanosib majmuada umumlashtirishdan

iborat. Ular xususiydan umumiyga, tasodifiydan qonuniyatliga o‘tishga

imkon beradi; ularsiz o‘rganilayotgan belgini turli majmualar bo‘yicha

taqqoslash, turlanayotgan ko‘rsatkichlarni vaqt bo‘yicha o‘zgarishlarini

tavsiflashning iloji yo‘q: ular alohida qiymat va tebranishlar

tasodifiyligini mavhumlashtirishga imkon beradi.

Analitik hisob-kitoblarda, zaruratga ko‘ra, “o‘rtacha”larning turli

shakllari qo‘llaniladi: o‘rtacha arifmetik, o‘rtacha tortilgan, o‘rtacha

xronologik va b.

Taqqoslash usuli

Bilishning ilmiy usullaridan biri sifatida taqqoslash iqtisodiy

tahlilda keng qo‘llaniladi. Uning mohiyati – bir turdagi obyektlar

o‘rtasidagi o‘xshashlik yoki farqlarni aniqlash maqsadida ularni

qiyoslashdan iborat. Taqqoslash yordamida iqtisodiy hodisalardagi

umumiylik va o‘ziga xosliklar aniqlanadi, tadqiq etilayotgan obyektlar

darajasida o‘zgarishlar belgilanadi, ularning rivojlanish tendensiyalari

va qonuniyatlari o‘rganiladi. Iqtisodiy tahlilda taqqoslashning quyidagi

turlari qo‘llaniladi:

• Haqiqatdagi hisobot ma’lumotlarini rejaviy ma’lumotlar bilan

taqqoslash. Rejaning bajarilish foizini aniqlash taqqoslash natijasi

hisoblanadi;

• Iqtisodiy hodisalar rivojlanishidagi tendensiyalar, qonuniyatlarni

aniqlash maqsadida ko‘rsatkichlarni dinamikada taqqoslash;

• Tahlil qilinayotgan korxona ko‘rsatkichlarini tarmoq bo‘yicha

o‘rtacha qiymatlar bilan taqqoslash;

Iqtisodiy tahlilda guruhlash usuli

Guruhlash – bu ma’lumotlar majmuini uning tarkibi yoki komponentlari

o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni o‘rganish maqsadida guruhlarga

ajratishdir.

Iqtisodiy hodisalarni ilmiy tasniflash, ularni turdosh guruh yoki

guruhchalarga birlashtirishni ularni batafsil o‘rganish asosidagina

amalga oshirish mumkin. Tasodifiy belgilariga ko‘ra hodisalarni

guruhlash mumkin emas: ularning siyosiy-iqtisodiy tabiatini

tushuntirish zarur. Ko‘rsatkichlarga ta’sir qiluvchi omillar va sabablar

haqida ham xuddi shunday deyish mumkin. Tahlil maqsadiga bog‘liq

ravishda tipologik, tkzilmaviy va analitik (sabab-oqibat) guruhlashdan

foydalaniladi. Tipologik guruhlashga misollar – faoliyat turi bo‘yicha

aholi guruhlari, mulkchilik shakli bo‘yicha korxonalar guruhlari va b.

Tuzilmaviy guruhlar ko‘rsatkichlarning ichki tuzilishi, ularning

alohida qismlari nisbatini o‘rganishga imkon beradi. Ularning yordamida

kasb-kori, mehnat staji, yoshi, mehnat me’yorlarini bajarishi bo‘yicha

ishchilar tarkibi; mahsulot tannarxi tarkibi va boshqalar o‘rganiladi.

Analitik guruhlar (mohiyatan tipologik va tuzilmaviyni o‘zida

qamrab oluvchi) o‘rganilayotgan hodisalar, obyektlar va ko‘rsatkichlar

o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik va o‘zaro munosabatlarni aniqlashga

mo‘ljallangan. Pri postroenii Analitik guruhlarni tuzishda ikki o‘zaro

aloqador ko‘rsatkichlardan biri boshqasiga ta’sir qiluvchi omil sifatida,

boshqasi esa birinchisining ta’siri natijasi sifatida ko‘rib chiqiladi.

Lekin har bir aniq holat uchun omilli va natijaviy alomatlarning o‘zaro

bog‘liqligi o‘zgarishi mumkinligini nazarda tutish talab qilinadi (omilli

alomat natijaviy sifatida namoyon bo‘lishi mumkin va aksincha).